طرح و تحقیق فیلم نامه امام حسین(ع)

کد: 1520

نویسنده: جمعی از پژوهشگران

ناشر و تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

نوبت چاپ: اول / 1388

چاپ: زلال کوثر

شمارگان: 1500

بها: 68000 ریال

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش¬های اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670 - 0251 دورنگار : 2915510

تهران: خیابان جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 نمابر: 22164997

info@irc.ir www.irc.ir

شابک: 1-110-514-964- 978 / ISBN: 978-964-514-110-1

ص: 2

داستان و قصه به صورت غیرمستقیم به مخاطب القا کند.

مرکز پژوهش های اسلامی با توجه به رسالت ذاتی خود که غنی سازی دینی برنامه های تلویزیونی می باشد، اقدام به ارائه پژوهش های جدی جهت تولید برنامه های تلویزیونی به ویژه آثار نمایشی کرده است که اثر پیش رو یکی از آنهاست که به حادثه پرفراز و نشیب و تأثیرگذار در زندگی بشریت، یعنی حادثه قیام امام حسین(ع) در کربلا می پردازد.

در اینجا شایسته است که از همه کسانی که ما را در تهیه این اثر یاری دادند، تشکر کرده و زحمات مخلصانه ایشان را پاس داریم، آقایان حجج اسلام حسین خانی، محمد رضایی آدریانی، مجتبی رضایی آدریانی و علی رضایی آدریانی و مهدی رضایی که نویسندگان ارجمند این اثر فرهیخته بوده اند و آقایان حجج اسلام سید مسعود پورسید آقایی و سید حمید میرخندان و غلامرضا یوسف زاده و علی باقر شیخانی که زحمت نظارت و ارزیابی این اثر را عهده دار شدند.

مدیریت نگارش فیلم نامه و

پژوهش برنامه ای

ص: 2

در این گروه با مطالعه تمام ابعاد موجود در شخصیت و قیام سیدالشهدا و رویدادها و مسائل مرتبط تلاش شد تا تمامی آنچه که در حوزه برنامه سازی مورد نیاز برنامه سازان به ویژه در حوزه نمایشی و داستانی می باشد، مورد توجه قرار بگیرد؛ و بر اساس استخراج آن، موارد سیر پژوهش ها تعریف شد.

در این پژوهش که تلاش شده پژوهش ناظر به برنامه سازی تلویزیونی باشد دو رویکرد غالب به چشم می خورد:

اول؛ توجه تفصیلی به سیر زندگانی امام(ع) از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله تا واپسین لحظات ملکوتی اش در عصر عاشورا می باشد.

دوم؛ نگاه و مطالعه تحلیلی به جامعه اسلامی 50 ساله از پیدایش تا آستانه عاشورا و مطالعه تحولات و جریان های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی این جامعه در دوره های گوناگون و بازتاب های آنکه به گونه ای مستقیم یا غیرمستقیم در پیدایش حادثه عاشورا مؤثر بوده است.

در بخش دوم برای بازشناسی نسبت انفعالی و خنثی و یا منفی جامعه اسلامی در برابر قیام نواده پیامبر صلی الله علیه و آله ضمن مطالعه کلی تحولات جهان اسلام سعی شده است چهار، پنج شهر مهم آن روز جهان اسلام از آغازین روزهای پیدایش اسلامی آنها تا سال 61 قمری مورد مطالعه قرار بگیرد. این شهرها عبارتند از مکه، مدینه، بصره و کوفه (و شام به صورت اجمالی).

از دیگر ویژگی های این پژوهش، طرح شخصیت شناسی آن است که به عنوان نمونه درباره معاویه و یزید به انجام رسیده است و صد البته لازمه پژوهش کامل درباره عاشورا انجام مطالعات شخصیت شناسی تفصیلی درباره تمامی شخصیت های سفید، سیاه و خاکستری حادثه عاشورا می باشد.

آخرین نکته درباره این پژوهش آنکه در این پژوهش با اضافه نمودن بحثی در باب ولایت شناسی که به گونه ای اجمالی آورد شده است، تلاش

ص: 4

شده است نگاه معرفتی و ارزشی جبهه حق مورد کنکاش قرار گیرد تا به واسطه مبنا قرار دادن آن به نقد و بررسی و راست آزمایی حوادث منتسب به جبهه حق پرداخته شود.

بر اساس این مبنا در بخش هایی از پژوهش همانند پژوهش راه کربلا و یا حضور حضرت مسلم مواردی از رویدادهای مشهور تاریخی که مخالف مبانی ولایی و معرفتی تشیع است، مورد کنکاش قرار گرفته است.

ص: 5

دوره ششم - امامت حضرت در زمان خلافت یزید.

پرداختند. هم چنین سال بعد، هفتاد تن از اهالی یثرب با او پیمان بستند تا پیامبر رهبرشان باشد و آنها نیز از وی دفاع کنند. سه ماه بعد، با وجود هم داستان شدن قریشیان در توطئه ترور شبانه پیامبر، ایشان با ایثار علی(ع) به سلامت از مکه بیرون رفت. قریشیان تصمیم داشتند با حمله به حضرت محمد صلی الله علیه و آله در بستر خواب، آن بزرگوار را بکشند، ولی حضرت علی(ع) حاضر شد در بستر پیامبر بخوابد تا دشمنان را فریب دهد. حضرت محمد صلی الله علیه و آله در 12 ربیع الاول به یثرب گام نهاد و هجرت رسول خدا صلی الله علیه و آله از مکه به مدینه، سرآغاز تاریخ اسلام قرار گرفت. از آن پس، یثرب، مدینة النبی خوانده شد.

دستور پیامبر اسلام، پیروزی آغازین را به شکستی سنگین تبدیل کرد؛ شکستی که به شهادت هفتاد مسلمان، از جمله حمزه، عموی پیامبر انجامید.

مردی از انصار را (چنانکه حلبی روایت کرده است)(1) برای فتح آن قلعه فرستاد، ولی قلعه فتح نشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت:

لأعطینّ هذه الرأیة غداً رجلاً یفتح اللّه علی یدیه، یحبّ اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و رسوله.(2)

فردا همین پرچم را به مردی خواهم داد که خدا فتح را به دست وی به انجام می رساند؛ مردی که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش هم او را دوست دارند.

پیامبر، بامداد آن روز، علی(ع) را خواست و درد چشم او را با آب دهان خود درمان کرد و به او گفت: این پرچم را بگیر و پیش رو تا خدا تو را پیروز گرداند.

به روایت ابن اسحاق از ابورافع، علی(ع) نزدیک قلعه رفت و با آنان نبرد کرد. چون سپرش بر اثر ضربت یک نفر یهودی از دست وی افتاد، دری از قلعه را برداشت و سپر قرار داد تا موقعی که فتح به انجام رسید، در قلعه همچنان در دست وی بود و پس از آنکه از کار جنگ فارغ شد، آن را انداخت. ابورافع می گوید: من و هفت مرد دیگر هرچه خواستیم آن را از جای بلند کنیم، نتوانستیم.

رسول الله صلی الله علیه و آله و عموم عرب به عیادتش رفتند و گفتند: ای اباالحسن، چه خوب بود اگر چیزی برای دو فرزندت نذر میکردی (که اگر برآورده می شد، چه بهتر و اگر نشد، هر نذری که لازم الوفا نباشد، چیزی نیست). سپس علی(ع) گفت: اگر دو فرزندم شفا یابند، به شکرانه آن، سه روز روزه می گیرم و فاطمه و حسن و حسین نیز چنین گفتند. پس از چندی، آن دو بچه شفا یافتند و نزد آل محمد هیچ چیز نبود. از این رو، علی نزد شمعون بن حاریای خیبری رفت که یهودی بود. از او سه صاع جو قرض کرد و به خانه آورد. فاطمه(س) یک صاع آن را پس از آماده کردن پخت و علی با پیامبر نماز گزارد. وقتی به منزل آمد و روزه اول به پایان رسید، هنگام افطار، نان و نمک آوردند تا افطار کنند. مسکینی پشت در آمد و گفت: السلام علیکم یا اهل بیت محمد، من مسکینی از مساکین امت محمدم. گرسنهام. به من غذا دهید که خدا از غذاهای بهشت به شما دهد. این حرف به گوش علی(ع) رسید و فرمود: ای فاطمه، ای دارای فضل و یقین، ای دختر بهترین مردمان، آیا نمیبینی که بیچاره فقیر در پشت در خانه ما تضرع میکند و به سوی ما از گرسنگی خود شکایت آورده و هر شخصی در گرو عمل خویش است. فاطمه(س) نیز در جواب او چنین فرمود: فرمانت ای پسر عمو، شنیدنی و پذیرفتنی است. من کاری نمی کنم که ملامت و پستی آرد. به او غذا میدهم و در این لحظه پروا ندارم، بلکه امید دارم گرسنه شکمش سیر گردد تا به گروه اخیار و جمع آنان محلق شوم و با مقام شفاعت وارد دارالخلد گردم. پس غذای خود را به او دادند و در آن روز و شب جز آب چیزی نخوردند و گرسنه ماندند. وقتی روز دوم فرا رسید، یک صاع دیگر را

ص: 15

پختند. علی(ع) باز به نماز رفت. پس از بازگشت به منزل همین که خواستند افطار کنند، یتیمی پشت در آمد و گفت: السلام علیکم یا اهل بیت محمد، یتیمی از اولاد مهاجرین هستم. پدرم در روز عقبه شهید شده است. به من غذا دهید که خداوند از غذاهای بهشت به شما دهد. باز علی(ع) شنید و چنین فرمود: فاطمه، ای دختر سید بزرگواران، ای دختر پیامبر بی عیب و آلایش، خداوند یتیمی را به سوی ما فرستاده است. کسی که امروز رحم کند، رحیم، اوست و وعدهگاه او، بهشت پرنعمت است که خداوند بهشت را بر لئیم حرام کرده است. فاطمه(س) در جواب فرمود: به او غذا عطا میکنم و باک ندارم؛ زیرا خداوند را بر عیال خود ترجیح میدهم. آنان فرزندان من هستند که گرسنهاند [نه فرزند شهید که یتیم است]. سپس به او (یتیم) غذا دادند و دو روز و شب جز آب خالص نخوردند. وقتی روز سوم شد، باز یک صاع باقی مانده را پس از آرد کردن و پختن آماده کردند. علی(ع) که به نماز پیامبر رفته بود، وقتی به منزل آمد، غذا را پیش روی گذاشتند تا بخورند. ناگاه اسیری پشت در آمد و گفت: السلام علیکم یا اهل بیت محمد، ما را اسیر میکنید و در بند کردهاید و غذا هم به ما نمیدهید. به من غذا دهید که من اسیر محمدم. باز صدا به گوش علی(ع) رسید و فرمود: ای فاطمه، ای دختر پیغمبری که نامش احمد است، دختر آن پیامبری که آقا و مورد تأیید (خدا) است، این شخص، اسیر پیامبر هدایت شده است که با غل و قید و بند بسته شده و از گرسنگی خود شکایت سوی ما آورده است. کسی که امروز گرسنهای را غذا دهد، فردا[ی قیامت]، [ثواب] آن را نزد خدای واحد و برتر مورد تمجید می یابد. فاطمه(س) نیز در جواب فرمود: نزد ما جز یک صاع

ص: 16

باقی نمانده است و دست من تا زراع در آن انداختم [و ته کیسه چیزی نمانده] و بر سرم نیز روپوشی جز آنچه خود بافتهام، نیست [که آن را ببخشم]. به خدا قسم که دو فرزندم نیز گرسنهاند. بار پروردگارا، مگذار که نابود شوند. پدرشان نیز نیکوکاری است که در بخشش هماره دو دستانش باز است. پس غذاها را به او دادند و سه روز و شب چیزی جز آب خالص نیاشامیدند. وقتی روز چهارم شد و نذرشان به پایان رسید، علی(ع) در دست راست، حسن و با دست چپ، حسین را گرفت و رو سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله آورد، در حالی که آنان مانند جوجه پرنده از شدت گرسنگی به خود می لرزیدند. وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله آنان را دید، گفت: ای اباالحسن، چقدر برایم دشوار است آنچه را بر شما میگذرد، می بینم. برخیزید تا نزد دخترم فاطمه(س) برویم. پس به سوی فاطمه(س) به راه افتادند. وقتی به منزل رسیدند، فاطمه(س) در محراب بود که از فرط گرسنگی، شکم به پشت چسبیده و چشمها در حدقهها فرو رفته بود. وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله آثار گرسنگی را در چهره او دید، گریست و گفت: ای خدا، اهل بیت محمد از گرسنگی در حال مرگند. در اینجا بود که جبرئیل فرود آمد و گفت:

السلام علیک ربک یقرئک السلام یا محمد خذه هنیئاً فی اهل بیتک قال: و ما آخذ یا جبرئیل فاقرأه: هل اتی علی الانسان حین من الدهر... الی قوله: و یطعمون الطعام.(1)

درود بر تو. پروردگارت به تو سلام میرساند. این را بگیر ای محمد که خوش به حال تو با چنین خانوادهای. پیامبر گفت: ای جبرئیل، چه چیز را بگیرم؟ پس جبرئیل آیات «هل أتی» را خواند.

ص: 17

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بخشیدند، پیامبر نیز آن را در اختیار حضرت فاطمه(س) قرار داد تا از این طریق به شکل آبرومندی زندگی کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله پرچمی سفید بست و آن را به زید بن حارثه داد و آنان را فرمود تا به همان جایی که حارث شهادت یافته است، ره سپار شوند و مردم آن سرزمین را به اسلام دعوت کنند. اگر از قبول اسلام امتناع ورزیدند، به یاری خدا با آنان بجنگند و فرمود: اگر زید به شهادت رسد، جعفر بن ابی طالب، فرماندهی خواهد داشت و اگر او هم به شهادت رسد، عبداللّه بن رواحه، امیر سریّه خواهد بود.

شرحبیل که در روم بود، از آن کشور کمک خواست و رومیان با سپاهی بزرگ به یاری اش شتافتند. در مکانی به نام مؤته، نبرد شدیدی میان دو سپاه درگرفت و فرماندهان سپاه اسلام یکی پس از دیگری به شهادت رسیدند. سرانجام، سپاه اسلام به فرماندهی خالد بن ولیدِ تازه مسلمان به مدینه بازگشت. در این جنگ، جعفر، برادر علی(ع) و پسر عموی پیامبر، پرچم را به دست راست خویش گرفته بود. چون دست راست وی از بدن جدا شد، پرچم را به دست چپ گرفت و آنگاه که دست چپ خود را هم از دست داد، لوا را با دو بازوی خود نگاه داشت. او همچنان در کار جهاد استوار بود تا به شهادت رسید. خدا به جای دو دستی که در راه اسلام داد، دو بال به وی عنایت فرمود تا در هر جای بهشت که بخواهد، با آن دو پرواز کند. ازاین رو، او را جعفر طیار نام نهادند.(1)

در سال هشتم هجری، بنی کنانه که با قریش هم پیمان بودند، پیمان خود را شکستند و به خزاعه که با پیامبر پیمان دفاعی داشتند، یورش بردند. بدین گونه بود که قریش پیمان صلح حدیبیه را نقض کرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز در ماه رمضان با سپاهی ده هزار نفری ره سپار مکه شد و با کمترین درگیری، آن شهر را فتح کرد. آن حضرت، اسیران (از جمله بنی امیه) را بخشود و فرمود: «انتم الطلقاء؛ شما آزادید»؛ نام ذلتی که برای همیشه بر پیشانی بنی امیه باقی ماند.

پس از فتح مکه، پیامبر در نبرد حنین، قبایل هوازن و ثقیف را شکست داد و جزیرة العرب را از نیروهای شرک پاک سازی کرد.

پسر عموی ابن حوشب از عایشه، همسر دیگر پیامبر نیز چنین نقل می کند: با پدرم نزد عایشه رفتیم و درباره علی از وی پرسش کردیم. عایشه گفت: درباره کسی پرسش کردید که محبوب ترین افراد نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و دختر و محبوب ترین فرد در پیش رسول خدا (فاطمه)، زیردست او بود. خودم دیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله آنان را با حسن و حسین فراخواند و عبای خود را روی آنها کشید وگفت: «اللهم هولاء اهل بیتی، فأذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیراً؛ بار پروردگارا، اینان اهل بیت منند. رجس و پلیدی را از آنان دور کن و به طور کامل پاکشان ساز.» به او نزدیک شدم و گفتم: آیا من از اهل بیت تو نیستم؟ فرمود: دور شو تو بر خیری.(1)

در ذی حجه سال نهم، مسلمانان و مشرکان مراسم حج را با یکدیگر به جای آوردند. پیامبر بر اساس فرمان خداوند، به مشرکان چهار ماه فرصت داد تا اسلام آورند یا به نبرد با ایشان تن دهند.

پیامبر در ذی حجه سال دهم هجری همراه با صد هزار تن، فریضه حج را به جای آورد و مناسک حج را به مسلمانان آموزش داد. او در راه بازگشت از مکه، در غدیر خم، امیر مؤمنان علی(ع) را به جانشینی خویش برگزید.

جلوگیری کرد. تاریخ نگاران این رویداد را یوم الخمیس می خوانند. هنگامی که بیماری پیامبر شدت یافت، آن بزرگوار سپاهی به فرماندهی اسامة بن زید تدارک دید و همه بزرگان انصار و مهاجر را جز علی بن ابی طالب(ع) به پیوستن به آن سپاه امر کرد، ولی خلیفه اول و دوم که در آن شرایط ترک مدینه را سودمند نمی دیدند، از پیوستن به سپاه اسامه سر باز زدند. آن حضرت سرپیچی کنندگان از این فرمان را ملعون خواند. سرانجام رسول گرامی اسلام در بیست و هشتم صفر سال یازدهم رحلت یافت.(1)

ص: 26

باد! چرا می گریی؟ فرمود: پس از من، گروه ستمگری او را می کشند که شفاعت من به آنها نخواهد رسید.(1)

حسین میان گروهی است که گویا ستارگان آسمانند و به سوی شهادت می روند. گویا من اردوگاه، تربت و جایگاه فرود بارهاشان را می بینم.

فاطمه(س) پرسید: پدر، جایی که توصیف می کنی، کجا است؟ فرمود: جایی است که کربلا خوانده می شود و برای ما و امت ما، جایگاه کرب و بلا است. در آنجا، بدترین افراد امتم بر ضد حسین(ع) و یارانش به پا می خیزند؛ افرادی که اگر همه اهل آسمان ها و زمین برایشان شفاعت کنند، پذیرفته نمی شود و جاودانه در آتش به سر می برند.

فاطمه(س) پرسید: آیا حسین کشته می شود؟ فرمود: آری، دخترم. پیش از وی هیچ کس مانند او کشته نمی شود و آسمان ها، زمین، فرشتگان، حیوانات، درختان، دریاها، کوه ها و گروهی از دوستداران ما بر او می گریند. گروهی که در زمین، از دیگر افراد به خدا آگاه ترند و بیش از دیگران، حق ما را پاس می دارند. جز اینان، دیگران به حسین نمی اندیشند. آنان در تاریکی های ستم، چراغ های هدایت و شفیعانند و فردای قیامت بر حوض من وارد می شوند و هنگامی که بر من وارد می شوند، آنها را از چهره هایشان می شناسم. پیروان هر دینی، امامان خود را می جویند و آنان جز ما را نمی خواهند. آنها مایه های استواری زمینند و باران به برکت آنان فرو می بارد. فاطمه(س) گفت: پدر، ما برای خداییم و گریست.

پیامبر فرمود: دخترم، همانا برترین بهشتیان، شهیدانی هستند که جان ها و اموالشان را در راه خدا بخشیدند تا به بهشت دست یابند؛ آنان که در راه خدا می جنگند، می کشند و کشته می شوند. این وعده حقی است که خداوند داده است. پس آنچه نزد خداست، از دنیا و دارایی های آن بهتر است. کشته شدن

ص: 31

شهیدان از مرگ آسان تر است. هرکس شهادت بر او نوشته شده باشد، به سوی آن می رود و هرکس کشته نشود، خواهد مرد.

ای فاطمه، ای دختر محمد، آیا دوست نداری فردای قیامت فرمانی دهی که در برابر آن، همه انسان ها از او پیروی کنند؟ آیا راضی نیستی که پسرت از حاملان عرش باشد؟ آیا خشنود نیستی از پدرت درخواست شفاعت کنی؟ آیا نمی پسندی در قیامت که همگان تشنه اند، همسرت، دوستانش را از حوض سیراب کند و دشمنانش را براند؟ آیا نمی پسندی همسرت، تقسیم کننده آتش باشد، به آتش فرمان دهد و آتش از او پیروی کند؛ هرکس را بخواهد، از آتش بیرون کند و هرکس را نخواهد، در آن رها سازد؟ آیا راضی نیستی به فرشتگان آسمان که در انتظار فرمانت به سر می برند و به همسرت بنگری که در حضور همگان در پیشگاه خداوند با آنان گفت وگو می کند؟

ای فاطمه، هنگامی که به دلیل [ولایت]، همسرت بر همه آفریده ها چیره می شود و به آتش فرمان داده می شود که از همسرت پیروی کند، گمان می کنی خداوند با قاتل فرزندت و قاتل تو و همسرت چه می کند؟ آیا راضی نیستی [، درحالی] که فرشتگان بر پسرت می گریند و همه چیز برایشان اندوهگین است؟ آیا نمی پسندی که هرکس به قصد زیارتش برود، در پناه ضمانت پروردگار جای دارد و هرکس زیارتش کند، مانند کسی است که حج عمره انجام دهد و حتی به اندازه چشم برهم زدنی، از رحمت خدا بی بهره نیست. اگر بمیرد، پاداش شهید را دارد و اگر زنده بماند، تا زنده است،

ص: 32

پیوسته، فرشتگان نگهبان برایش دعا می کنند و تا هنگامی که از دنیا برود، همواره در امان و پاسداری خداوند است.

در این هنگام، فاطمه(س) گفت: پدر، تسلیم شدم و راضی ام و بر خداوند توکل کردم. پیامبر بر قلب و چشمان فاطمه دست نهاد و فرمود: همانا من، همسرت، تو و پسرانت در جایگاهی هستیم که مایه روشنایی دیدگان توست و دلت شاد می شود.(1)

حسین از من است و من از حسینم. خدا دوستدار حسین را دوست دارد و او سبطی از اسباط است.(1)

روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مسجد نماز می خواند. هنگامی که به سجده رفت، حسنین آمدند و بر پشتش سوار شدند. چون یاران خواستند آنها را بردارند، رسول خدا صلی الله علیه و آله اشاره کرد که آنها را آزاد بگذارند. هنگامی که نماز پایان یافت، پیامبر آن دو را بر دامن نهاد و به یاران فرمود: هرکس مرا دوست دارد، باید این دو را نیز دوست داشته باشد. به درستی که پروردگارم به من فرمان داده است که این دو و دوستانشان را دوست داشته باشم.(1)

بهترین مردم را از دیدگاه پدر و مادر به شما معرفی کنم؟ یاران گفتند: آری، یا رسول اللّه . رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حسن و حسین که پدرشان، علی و مادرشان، فاطمه است. آیا بهترین مردم را از جهت عمو و عمه به شما بشناسانم؟ یاران پاسخ دادند: آری، یا رسول اللّه . پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: حسن و حسین که عمویشان جعفر بن ابی طالب و عمه شان، ام هانی بنت ابی طالب است. آیا شما را از بهترین مردم از جهت خاله و دایی آگاه سازم؟ اصحاب گفتند: آری، یا رسول اللّه . حضرت فرمود: حسن و حسین که دایی شان، قاسم، پسر رسول اللّه و خاله شان، زینب، دختر رسول اللّه است. پس آگاه باشید که پدر و مادر، پدربزرگ و مادربزرگ، خاله و دایی و عمو و عمه شان همگی در بهشت جای دارند و کسی که این اشخاص و دوستدارانشان را دوست داشته باشد، جایگاه او در بهشت است.(1)

ابن عباس می گوید: بامدادی همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز می گزاردم و پیامبر به ما پند می داد. حسنین درحالی که به پدربزرگ و مادربزرگ، پدر و مادرشان و جایگاه خویش که سرور جوانان بهشتند، افتخار می کردند، از راه رسیدند. ما شادمان شدیم، ولی اشک های رسول خدا صلی الله علیه و آله بر گونه هایش جاری شد. آنگاه حسنین را بر زانوانش نشاند و فرمود: پدرم فدای پدرتان و مادرم فدای مادرتان. سپس مدتی حسین(ع) را بویید و گلویش را بوسید. ما نیز از گریه رسول خدا صلی الله علیه و آله گریستیم.(1)

رسول اکرم، فرزندانت را بیاور. حسن و حسین از خانه بیرون آمدند. راهب آنها را بوسید و درحالی که می گریست، گفت: نام این دو در تورات، شبیر و شبر است و در انجیل، طاب و طیّب. سپس از ویژگی های رسول اکرم صلی الله علیه و آله پرسید. هنگامی که ویژگی های رسول خدا صلی الله علیه و آله را برایش بازگو کردند، گفت: «اشهد ان لا اله الا اللّه و اشهد ان محمداً رسول اللّه ».(1)

خدا چنین نوشته شده است: «حسین مصباح الهدی و سفینة النجاة؛ حسین، چراغ هدایت و کشتی نجات است».(1)

ضعیف شده است. در این هنگام، جبرئیل نازل شد و سوره «هل أتی» را در منزلت اهل بیت(ع) فرود آورد.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: حسن و حسین، پس از من و پدرشان، بهترین مردم زمینند و مادرشان، برترین زنان زمین است.(1)

بیماری پیامبر شدت یافت، حسین را به سینه چسباند و درحالی که عرق پیامبر بر فرزندش فرو می ریخت، در واپسین لحظه های عمر فرمود: مرا با یزید چه کار! خداوند در وی برکت قرار ندهد و او را از مهرش تهی سازد. خدایا، یزید را از رحمت دور کن و لعنت فرما.(1) آنگاه مدتی طولانی بی هوش شد. هنگامی که به هوش آمد، حسین را بوسید و درحالی که می گریست، فرمود: من و قاتلت [برای رسیدگی به فاجعه کربلا] در پیشگاه خداوند جایگاهی داریم.(2)

در واپسین روزهای زندگی پیامبر، فاطمه(س) خدمت پدر رسید و گفت: ای رسول خدا، این دو (حسن و حسین)، پسران تو هستند؛ برایشان چیزی به یادگار گذار. پیامبر فرمود: هیبت و بزرگی ام برای حسن و شجاعت و بخشندگی ام برای حسین خواهد بود.(3)

ص: 43

در غدیر خم، علی(ع) را به جانشینی خود برگزید. پیامبر که از دشمنی منافقان با علی(ع) آگاه بود، در واپسین لحظه های زندگی، قلم و کاغذی خواست تا بار دیگر بر این موضوع تأکید ورزد، ولی کسانی که این کار را بر ضد منافع خود می دیدند، از آن جلوگیری کردند. این نافرمانی ها هنگام فوت رسول اکرم صلی الله علیه و آله به اوج خود رسید. با آن که پیامبر، سرپیچی کنندگان از لشکر اسامة را نفرین کرده بود، بسیاری از صحابه از پیوستن به سپاه اسامة سر باز زدند. این سپاه هنوز از مدینه خارج نشده بود که پیامبر عظیم الشأن اسلام رحلت کرد.

فاطمه(س) داد. آن حضرت در حال بازگشت از مسجد بود که با عمر بن خطاب روبه رو شد. عمر پرسید: دختر محمّد، این نامه چیست؟ فاطمه(س) پاسخ داد: نوشته پسر ابی قحافه است. عمر حکم را خواست، ولی فاطمه(س) آن را نداد. عمر نوشته را به زور گرفت و پس از خواندن، بر آن آب دهان افکند و پاره کرد.

روزی بلال که پس از رحلت پیامبر برای زندگی به شام رفته بود، وارد مدینه شد تا آرامگاه رسول اکرم صلی الله علیه و آله را زیارت کند. او نزدیک قبر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، حسن و حسین(ع) را دید و آنها را در آغوش کشید. حسن و حسین(ع) گفتند: بلال، تو اذان گوی پیامبر بودی؛ دوست داریم پس از این مدت طولانی، صدایت را بشنویم.

بلال به بام مسجد رفت و اذان گفت. ناگهان صدای گریه مردم مدینه بلند شد و زنان شیون کنان از خانه ها بیرون شتافتند. پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله ، مردم مدینه هرگز مانند آن روز نگریسته بودند.(1)

دیدن اساس دین، سکوت پیشه سازند. ازاین رو، بسیاری از پژوهشگران، این رویداد را از خوشبختی های خلیفه اول به شمار می آورند.

که مسلمانان، فتح الفتوح نامیدند، شکست خوردند. سپاه اسلام، یزدگرد را تعقیب کرد و او در سال 31 هجری در خراسان کشته شد.

هم زمان با فتوحات در جبهه ایران، فتوحات در جبهه روم (شام) نیز ادامه داشت. دمشق در سال سیزدهم، صور و صیدا در سال پانزدهم و بیت المقدس در سال شانزدهم هجری فتح شد.

شترمرغ یافتم و خوردم. کفاره اش چیست؟ عمر پاسخ داد: چیزی به ذهنم نمی رسد. بنشین؛ امید است که خداوند به وسیله یکی از یاران محمد صلی الله علیه و آله گره از کارت بگشاید. ناگاه علی بن ابی طالب(ع) به همراه حسین(ع) وارد شد. عمر گفت: این علی بن ابی طالب است. پرسشت را از او بپرس. صحرانشین پرسش را با علی(ع) در میان نهاد. آن حضرت به حسین(ع) اشاره کرد و فرمود: از این جوان بپرس. صحرانشین گفت: یعنی چه؟ هرکس مرا به دیگری واگذار می کند!

مردم که بیننده این ماجرا بودند، گفتند: وای بر تو! این پسر پیامبر است. از او بپرس. مرد بار دیگر پرسش خود را بازگو کرد. امام حسین(ع) فرمود: آیا شتر داری؟ اعرابی پاسخ داد: آری. امام حسین(ع) فرمود: به اندازه تخم هایی که برداشته ای، ماده شتر فراهم کن و شتر نر به سویشان گسیل دار. آنچه را به دنیا می آید و از شیر گرفته می شود، به کعبه هدیه کن.

عمر گفت: شاید برخی از جنین ها سقط شوند و شمار بچه شتران از تخم های هدر رفته کمتر شود. امام حسین(ع) فرمود: برخی از تخم ها نیز فاسد می شوند. عمر گفت: راست و درست گفتی. در این هنگام، امیرمؤمنان(ع) حسین(ع) را در آغوش کشید و این آیه را خواند: «ذُرّیّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ؛ نسلی که برخی از آنها از برخی دیگرند و خداوند شنوا و داناست».(1)

3. راوی می گوید: به همراه ابوهریره در تشییع جنازه زنی شرکت داشتم. هنگامی که جنازه را روی زمین گذاشتند تا ابوهریرة نماز میت بخواند، جنازه

ص: 51

مردی را نیز آوردند. ابوهریره دستور داد جنازه مرد را بین او و جنازه زن نهادند و بر هر دوی آنها یک نماز خواندند.

در راه بازگشت از نماز، حسین(ع)، ابوهریره را دید و به او فرمود: ابوهریره، تو چنین می کنی؟ ابوهریره گفت: مرا رها کن! به خدا سوگند، اگر آن چه من درباره ات می دانم، مردم نیز بدانند، تو را برگردن هایشان می نشانند.

ابوسفیان نتوانست شادمانی اش را پنهان سازد. بر اساس روایت های تاریخی، پس از آن که مردم در مسجد رسول اکرم صلی الله علیه و آله با عثمان بیعت کردند و پراکنده شدند، ابوسفیان که نابینا شده بود، به عثمان گفت: پسر برادرم، آیا کسی ما را می بیند؟ عثمان پاسخ داد: نه. ابوسفیان گفت: ای مردان و فرزندان امیّه، خلافت را میان خویش بگردانید. سوگند به کسی که جان ابوسفیان در دست اوست، نه بهشتی وجود دارد، نه جهنمی!

در روایت دیگری آمده است: پس از بیعت مردم با عثمان، روزی ابوسفیان در پی کسی بود تا وی را به بقیع برساند. از حسین(ع) خواست او را به آنجا ببرد. هنگامی که به بقیع رسیدند، ابوسفیان در میان گورستان فریاد زد: ای اهل قبور، آن چه شما بر سر آن با ما جنگیدید، اکنون در دست ماست و شما پوسیده اید. حسین(ع) گفت: خدا چهره ات را زشت کند و او را رها کرد و بازگشت.

1. عثمان خلافت را به حکومت خاندان بنی امیه تبدیل کرد. او رفته رفته والیان استان ها را برکنار کرد و خویشان و برادرانش را جانشین آنان ساخت. وی عمرو بن عاص، سعد بن ابی وقاص و ابوموسی اشعری را از حکومت مصر، کوفه و بصره برکنار کرد و عبداللّه بن سعد (برادر رضاعی خلیفه)، ولید بن عقبه و عبداللّه بن عامر را جانشین آنان ساخت. در راستای این سیاست، در بیست و هشتمین سال هجرت، حکومت ارمنیّه و الجزیرة، به قلمرو حکومت معاویه افزوده شد.

2. بیشترین فتوحات در دوران عمر صورت گرفت، ولی سیاست انقباضی او سبب شد سیل غنایم، در مدینه و ولایت های دیگر، شرایط را چندان تغییر ندهد. در دوره خلافت عثمان، بیت المال ملک شخصی خلیفه شمرده می شد. بخشش های فراوان او به بستگان و دوستانش به رشد طبقه اشراف انجامید، ولی سپاهیان در فقر و تنگ دستی به سر می بردند.

3. گسترش مفاسد اجتماعی در مدینة النبی، به ویژه در میان صحابه و فرزندانشان، از آثار فتوحات به شمار می آید. در همین دوران، ولید بن عتبه حد خورد و عاصم بن عمر که شراب نوشیده بود، با گواهی امام حسین(ع)، مجازات شد.

حسین(ع) و عمار یاسر او را بدرقه کردند و دلداری اش دادند. در این وداع، حسین(ع) به ابوذر گفت:

عمو، مسلّم بدان که خداوند بلندمرتبه می تواند این شرایط را تغییر دهد؛ زیرا او هر روز در جایگاهی است. ابوذر، این جماعت تو را از دنیا باز داشتند؛ زیرا تو آنان را به سبب دینت باز داشتی. پس بر تو باد به صبر و بی تابی مکن که بی نتیجه است.(1)

پس از دو سال، ابوذر در سال 32 هجری، در ربذه درگذشت. اقدام های عثمان سبب شد گروه هایی از مردم زبان به گله بگشایند. در سال 34 هجری، مردم بصره، سعید بن عاص، والی عثمان را در بصره، برکنار و ابوموسی اشعری را جانشین وی ساختند. عثمان نیز ناگزیر کردارشان را تأیید کرد.

در سال 35 هجری، اعتراض کنندگان کوفه و مصر به مدینه آمدند و پس از محاصره خانه عثمان، او را کشتند. در روایت ها آمده است: هنگام محاصره، علی(ع) به حسن و حسین(ع) مأموریت داد تا به منزل عثمان آب برسانند. در برخی از روایات نیز آمده است که آنان بر در خانه عثمان نگهبانی می دادند. بسیاری از پژوهشگران روایت دوم را نپذیرفته اند.(2)

لیلی بنت ابی مرة بن عروة بن مسعود ازدواج کرد و فرزند برومندش، علی اکبر در سال 33 هجری به دنیا آمد.

ص: 56

2. گروهی از قریش که به دلیل توجه ویژه عثمان به امویان، کنار گذاشته شده بودند و به خلافت طلحه می اندیشیدند. طلحه، زبیر و عایشه، افراد شاخص این گروه شمرده می شدند.

پس از کشته شدن عثمان، مردم نزد علی(ع) شتافتند و با خواهش فراوان، از آن حضرت خواستند که زمام خلافت را در دست گیرد. امام در آغاز، خلافت را نمی پذیرفت، ولی هنگامی که اصرار مردم فزونی یافت، ناگزیر پذیرفت مردم در مسجد، آشکارا با او بیعت کنند. مردم به مسجد رفتند و با امام علی(ع) بیعت کردند. طلحه و زبیر نیز در شمار بیعت کنندگان بودند.

شورش طلحه، زبیر و عایشه، حضور قاتلان عثمان در سپاه علی(ع) بود. آنگاه برای امام علی(ع) پیام فرستاد که مصر و شام در قلمرو حکومت وی جای دارد و بهتر است علی(ع) به او کاری نداشته باشد.

سپاه امیرالمؤمنین علی(ع) پنج ماه پس از جنگ جمل، در شوال 36 هجری، از کوفه به سوی شام حرکت کرد. سپاه شام و عراق در صفین - روستای ویرانی در ساحل فرات - با یکدیگر روبه رو شدند. حضرت کوشید تا با مذاکره، از درگرفتن جنگ جلوگیری کند، ولی سرانجام با نزدیک شدن حلول ماه محرم سال 37 هجری، نبرد آغاز شد. دو طرف به زودی، به سبب آغاز ماه حرام، از جنگ دست کشیدند. امام بار دیگر کوشید دشمن را به مذاکره وادار کند، ولی این تلاش راه به جایی نبرد.

درگیری عمومی دو سپاه، در نخستین روزهای ماه صفر آغاز شد و سپاه شام زیان های فراوانی دید. عمرو بن عاص، مشاور معاویه، هنگامی که شکست سپاه شام را نزدیک یافت، به معاویه پیشنهاد کرد شامیان، قرآن ها را بر نیزه کنند و شعار حکمیت قرآن سر دهند. ترفند عمرو بن عاص به ثمر نشست و یاران امام از جنگ دست کشیدند. امیر مؤمنان علی(ع) نیز ناگزیر حکمیت را پذیرفت و زیر فشار فریب خوردگان سپاهش، ابوموسی اشعری را نماینده عراق در حکمیت معرفی کرد.

بدین ترتیب، جنگ به پایان رسید و پس از چند روز، سپاه خسته عراق به کوفه بازگشت. کسانی که علی(ع) را به حکمیت مجبور کرده بودند، از کردار خویش پشیمان شدند و پذیرش حکمیت را گناه کبیره و انجام دهندگان آن را کافر خواندند. آنان از امیر مؤمنان علی(ع) خواستند از کفر خود توبه کند و

ص: 61

برای ادامه جنگ با سپاه شام به صفین بازگردد. این گروه که به خوارج شهرت یافتند، پیش از رسیدن سپاه امام به کوفه، راه خود را از سپاه او جدا ساختند و خارج از کوفه، در محلی به نام حروراء گرد آمدند.

مذاکره ابوموسی اشعری با عمرو بن عاص، نماینده شام، پنج ماه به درازا کشید. سرانجام نمایندگان عراق و شام پیمان بستند علی(ع) و معاویه را برکنار و انتخاب خلیفه را به مردم واگذار کنند. بر این اساس، ابوموسی اشعری حضرت علی(ع) را از خلافت برکنار کرد، ولی عمرو بن عاص بر پیمان خویش پایدار نماند و معاویه را به خلافت برگزید. ابوموسی و عمرو بن عاص با یکدیگر درگیر شدند و کار به دشنام گفتن کشید. امیر مؤمنان، علی(ع) با این استدلال که نمایندگان بر اساس قرآن حکم نکرده اند، داوری شان را باطل شمرد و سپاه عراق را در نخیله گرد آورد. سپاه عراق به سوی شام حرکت کرد، ولی در همان زمان، مردم شام، معاویه را امیرالمؤمنین خواندند و با وی بیعت کردند.

کوفه استراحت کنند. امام علی(ع) درخواست آنان را پذیرفت و سپاه را به کوفه بازگرداند.

از هر سو به من رو نهادند و چون یال کفتار پشت هم ایستادند، چندان که حسن و حسین[(ع)] فشرده شدند و دو پهلویم آزرده شد».(1)

اصبغ بن نباته می گوید: پس از این که مردم با علی(ع) بیعت کردند، به مسجد شتافت و بر فراز منبر، بخشی از دانش الهی خود را برای مردم بیان کرد. سپس به امام حسن(ع) فرمود خطبه بخواند. پس از آن، به امام حسین(ع) فرمود: پسرم، برخیز و بر بالای منبر سخنی بگو که پس از من، قریش درباره حق تو ناآگاه نباشد. امام حسین(ع) برخاست و خدای را سپاس گزارد. آنگاه بر پیامبرش درود فرستاد و فرمود: ای مردم، از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می گفت: علی، شهر هدایت است. کسی که داخل این شهر شود، نجات می یابد و کسی که نافرمانی کند، هلاک خواهد شد.

پس از پایان گفتار حسین(ع)، علی(ع) به سویش شتافت، او را به سینه چسباند و فرمود: مردم، شاهد باشید که اینان دلبندان رسول خدایند و آن حضرت، از این دو از شما می پرسد.(2)

چشم او هستند و من دستان او هستم. او با دستش از چشمانش نگهداری می کند.(1)

محمد حنفیه در جنگ جمل ضربه های سنگینی را بر لشکر دشمن وارد ساخت، به گونه ای که یاران حضرت علی(ع) گفتند: اگر خداوند برای حسن و حسین(ع) برتری ویژه ای قرار نمی داد، ما هیچ کس را پیش از محمد حنفیه قرار نمی دادیم. امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: کجا می توان ستاره را با خورشید و ماه مقایسه کرد! یارانش گفتند: ای امیر مؤمنان، ما محمد حنفیه را همچون حسن و حسین قرار نمی دهیم، ولی به دلیل برتری حسن و حسین علیهماالسلام، درباره محمد حنفیه نیز ستم روا نمی داریم. علی(ع) فرمود: چگونه پسر من با دو فرزند رسول اللّه مقایسه شود!(2)

و خویش را به نابودی می افکند. از خداوند می خواهیم که با قدرتش، شما را بر گروه دشمن یاری دهد.(1)

حضرت علی(ع)، در جنگ صفین، امام حسن و امام حسین(ع) را در جبهه راست قرار داد.(2) او همواره مراقب ایشان بود و بارها به یارانش فرمود: این دو جوان را نگه دارید؛ مبادا کشته شوند و نسل رسول خدا صلی الله علیه و آله بگسلد.

در جنگ صفین، محمد بن حنفیه بارها شجاعانه به دشمن حمله کرد و زخم های سنگین برداشت. سرانجام نزد پدر شتافت و گریست. حضرت علی(ع) چشمانش را بوسید و فرمود: پدرت به فدایت! سوگند که با جهادی که در پیش رویم کردی، مرا شادمان ساختی. چرا می گریی؟ محمد بن حنفیه گفت: سه بار مرا در جایگاه مرگ قرار دادی و خدا مرا نگاه داشت. اکنون زخمی شده ام. آیا به برادرانم حسن و حسین(ع) فرمان نبرد نمی دهی؟ حضرت علی(ع) برخاست و چهره محمد بن حنفیه را بوسید و فرمود: پسرم، تو پسر منی، ولی حسن و حسین(ع)، پسران رسول خدایند. آیا آنان را از کشته شدن پاسداری نکنم؟ محمد بن حنفیه پاسخ داد: آری، پدر. خداوند در برابر هر بدی مرا فدای تو و آنها کند.(3)

برداشت، آن را بویید و فرمود: ای خاک، همانا در تو اقوامی محشور می شوند که بدون بازخواست به بهشت می روند.(1)

امام باقر(ع) فرمود: علی(ع) همراه دو تن از یارانش از کربلا می گذشت. هنگام عبور، چشمانش از اشک آکنده شد و فرمود: اینجا محل رکاب و جای گرفتن آنها است و در همین جا خونشان ریخته می شود. خوش به حالت ای خاک که خون های دوستان خدا بر تو می ریزد.(2)

کوچه عبور کرد و وارد مسجد نشد. یاران گفتند: آیا نمی بینی ابن ملجم از این جا گذشت و بر تو سلام نگفت! فرمود: واگذاریدش که کاری دارد. سپس به محاسن خویش اشاره کرد و فرمود: به خدا سوگند، این را از این جا تا این جا رنگین می کند. (1)

دین و پروردگارت را از تو نخواهند گرفت. حسین(ع) فرمود: به خدایی که نفس من در دست اوست، به آن چه خدا فرو فرستاده است، اقرار می کنم و گفته رسول خدا صلی الله علیه و آله را تصدیق می کنم و گفته پدرم را تکذیب نمی کنم.

د) عبداللّه شریک عامری می گوید: هنگامی که عمر بن سعد وارد می شد، من از یاران علی(ع) بسیار می شنیدم که می گفتند: این، قاتل حسین است.(1)

پدرم به فدایت. از او پرسیدند: ای امیرالمؤمنین، چرا به حسن چنین می گویی و به حسین چنان؟ پسر بهترین کنیزان کیست؟ حضرت فرمود: او فرزند حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین است. سپس دستش را بر سر حسین گذاشت.

د) امام حسین(ع) فرمود: از ما دوازده راهنما است که اولین ایشان امیرالمؤمنین، علی بن ابی طالب و واپسین ایشان، نهمین فرزند من است. او امام برپادارنده حق است که زمین را پیش از مرگش زنده می کند و دین حق به وسیله او بر همه ادیان پیروز می شود، اگرچه برای مشرکان ناخوشایند باشد. او غیبتی طولانی دارد که در آن، گروهی مرتد می شوند و گروهی بر دین پابرجا می مانند و به آنان گفته می شود: اگر راست می گویید، پس این وعده کی تحقق می یابد؟ آگاه باشید! کسی که در غیبت او، بر آزار و تکذیب، بردبار باشد، مانند مجاهد شمشیرزن در پیشگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله است.(1)

ه-) ابن عمر می گوید: از حسین شنیدم که گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین شنیدم که اگر از دنیا تنها یک روز مانده باشد، خدا آن روز را چنان طولانی می سازد تا مردی از نسل من بیرون آید که زمین را از عدل آکنده می سازد.(2)

ص: 71

و) امام حسین(ع) از کنار چند تن از بنی امیه که در مسجد پیامبر نشسته بودند، گذشت و فرمود: به خدا سوگند، دنیا به پایان نمی رسد تا این که خدا مردی را از نسل من برمی انگیزاند که از شما بکشد.(1)

ص: 72

سلام بر تو. من درباره تو به درگاه خدای یگانه که جز او خدایی نیست، سپاس گزارم.

اما بعد، خدای یکتا - عزوجل - محمد صلی الله علیه و آله را برگزید که او برای همه جهانیان سبب رحمت بود و رسالت های الهی را رسانید تا خداوند جان او را به سوی خود فرا خواند، درحالی که هیچ کوتاهی و سستی نکرده بود. سرانجام خداوند به وسیله او حق را آشکار فرمود، شرک را نابود کرد و به همه عرب سرافرازی بخشید، به ویژه به قریش آقایی و بزرگی عطا فرمود. پروردگار در قرآن می فرماید: «وَ اِنَّهُ لَذِکرلکَ وَ لقَومِکَ».

پس از آن که رسول خدا صلی الله علیه و آله از جهان مادی رخت بربست، عرب بر سر قدرت و حاکمیت با یکدیگر درگیر شدند. قریش ادعا کردند که ما از طایفه و خانواده او هستیم. مردم این سخن را پسندیدند و آن را حق دانستند. در پی آن، ما با قریش گفت وگو کردیم، همان گونه که آنها با عرب گفت وگو کردند، ولی قریش درباره ما انصاف به خرج نداد و چون ما اهل بیت محمد صلی الله علیه و آله و خاندان او با قریش به استدلال برخاستیم و از آنان خواستار درستی در رفتار شدیم، ما را دور کردند و همگی برای ستم به ما و دشمنی و جنگ با ما گرد آمدند. البته ما از درگیری با ایشان دوری می کردیم؛ زیرا بر دین خدا می ترسیدیم و بیم آن داشتیم که منافقان و احزاب، فرصت بهانه جویی و انتقاد بیابند.

اما امروز، شگفتا از ادعای تو، نسبت به امری که کمترین حقی بر آن نداری. تو نه در دین پیشینه داری و معروف به فضل هستی و نه در اسلام پیشینه ستوده ای داری. تو از احزاب و فرزند یکی از کینه توزترین سران قریش نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله هستی و به زودی، پس از بازگشت به جهان دیگر، خواهی دانست که دنیای آخرت از آن کیست. هنگامی که علی - رضوان و رحمت خدا بر او باد - در روزی که جان به جان آفرین تسلیم کرد، روزی که بر او با آیین اسلام منت گزارد و روزی که زنده خواهد شد،

ص: 74

رخت از جهان بر بست، مسلمانان پس از او مرا به سرپرستی خویش برگزیدند.

بدان که انگیزه من از نوشتن این نامه، اتمام حجت بر توست تا نزد خدا معذور باشیم. حال اگر زیر بار حق بروی، بهره نیکو خواهی برد و خیر مسلمانان نیز در همین خواهد بود. پس، از پافشاری بر باطل دست بردار و همراه دیگر مردم با من بیعت کن. تو می دانی که من بر این کار نزد خدا و هر انسان دین دار خداترسی، سزاوارترم. پس ستم را رها کن و خون مسلمانان را از ریخته شدن نگاه دار، ولی بدان اگر تو هم چنان بر گمراهی خود پایدار بمانی، من با مردم مسلمان، شتابان به سویت خواهیم آمد و تو را به مقابله فراخواهیم خواند تا خدا میان ما داوری فرماید؛ که او بهترین داوران است.

کار حکومت در اختیار قریش قرار گیرد و از میان قریش نیز فردی که پیشتازتر و دانشمندتر و در اجرای امر خدا تواناتر است، این کار را بر دوش گیرد. بدین گونه بود که آنان ابوبکر را برگزیدند، ولی این گزینش در سینه های شما تهمت آفرید و حال آن که اگر مسلمانان در میان شما کسی را می یافتند که بتواند در جایگاه ابوبکر بنشیند، هرگز از وی روی نمی گرداندند.

تو در نامه خود مرا به سازش فراخواندی، ولی امروز، حال من و تو مانند همان حالتی است که بین شما و ابوبکر پس از پیامبر وجود داشت. اگر من می دانستم که تو در نگه داری از کارهای مردم و گردآوری اموال و رودررویی با دشمن، تواناتر و کارآمدتری، بی تردید، ندای تو را پاسخ می گفتم، ولی می دانم که من از تو در کار اداره حکومت، پیشینه دارتر و کارآزموده ترم. سن من از تو بیشتر و آگاهی سیاسی ام افزون تر است. بنابراین، به فرمان من درآی و بدان که کار حکومت پس از من، از آن توست. اکنون نیز بیت المال عراق را در اختیار تو خواهم گذارد و خراج هر بخش از عراق را که بخواهی، به تو خواهم سپرد تا فردی امین از جانب تو، هر سال آنها را جمع کند و به سویت آورد. دیگر این که هیچ کاری بدون اندیشه و مشورت تو انجام نخواهد شد و در هر کار که فرمان خدا را اراده کنی، از دستور تو سرپیچی نخواهد شد.

پدر تو در براندازی حکومت عثمان کوشش بسیار کرد تا آن که عثمان مظلومانه کشته شد و خدا را به خون خواهی خود خواست و هرکس که خدا خون خواه او باشد، هرگز چیزی را از دست نخواهد داد. پس از آن، پدر تو کار حکومت بر امت را به ستم در دست گرفت و اجتماع مسلمانان را پراکنده ساخت. به همین دلیل، کسانی که در جهاد و اسلام به سان او پیشتاز بودند، ناسازگاری کردند، ولی وی از پیمان شکنی ایشان دم زد، با آنان به جنگ برخاست، خونشان را به زمین ریخت و حرم رسول اللّه را بی حرمت کرد. پس از آن، جنگ به سوی ما آمد، بدون این که از ما طلب بیعت کند؛ زیرا او می خواست بر ما پیروز شود و خود را عزیز کند. بدین ترتیب، ما با او نبرد کردیم. سرانجام کار به جایی کشید که هر یک از ما داوری برگزیدیم

ص: 76

تا بر آن چه خیر امت و سبب بازگشت پیوند جامعه مسلمانان و الفت آنان می شود، حکم کنند. ما با آن دو نفر و با پدر تو و با خودمان پیمانی استوار بستیم که آن چه را داوران می گویند، با خرسندی بپذیریم و تو می دانی که داوران چه حکمی کردند و چگونه علی را از خلافت کنار نهادند، ولی به خدا سوگند که او به این حکم تن نداد و برای دریافت فرمان خدا اندکی نیز درنگ نکرد. اکنون تو چگونه مرا به سوی حکمی دعوت می کنی که میزان و ملاک آن را پدرت می دانی، درحالی که او خود از این حکم پیروی نکرده است؟ پس نیک بنگر و دینت را دریاب. والسلام.(1)

حضرت در این نامه به معاویه قول داده بودند که امام حسن(ع) را خواهند کشت. امام حسن(ع) برای یارانش سخنرانی کرد و گفت:

بدانید که معاویه ما را به کاری فراخوانده که در آن، نه ارجمندی است و نه انصاف. اکنون اگر شما برای کشته شدن آماده اید، پیشنهادش را رد می کنیم و اگر دنیای خود را دوست دارید، دعوت او را می پذیریم و خشنودی شما را به دست می آوریم.(1)

مردم از همه سو فریاد برآوردند: «زندگی، زندگی، باقی ماندن در دنیا.» و این گونه بود که امام حسن(ع) صلح را پذیرفت.

معاویه شرط های امام حسن(ع) را پذیرفت و بر پای بندی به آنها سوگند یاد کرد. سپس این پیمان نامه بین آن دو نگاشته شد:

این پیمان نامه ای است که بر اساس آن، حسن بن علی بن ابی طالب با معاویه بن ابی سفیان صلح کرده و کار حکومت مسلمانان را به او سپرده است. معاویه وظیفه دارد خط مشی حکومت خود را کتاب خدا و سنّت پیامبرش قرار دهد. او نمی تواند پس از خود جانشینی را برگزیند. در حکومت او باید همه مردم - از هر سرزمینی که هستند؛ شام، یمن، عراق و حجاز - آزاد و ایمن باشند. شیعیان و یاران علی(ع) باید نسبت به جان، مال، ناموس و اولادشان - در هر جا که هستند - امنیت داشته باشند. معاویه نباید درباره حسن بن علی و برادرش، حسین و هیچ یک از افراد خاندان رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، کمترین آشوب و بدی را بخواهد، خواه آشکار و خواه پنهان و نیز نباید برای هیچ یک از آنان در هیچ نقطه ای از حکومت خود، کمترین هراسی به وجود آورد.

بر این پیمان نامه فلان کس و فلان کس گواهی می دهند و خدای یکتا برای گواه دادن کافی است.

به هیچ یک عمل نمی کنم.(1)

معاویه در این خطبه از علی و حسن بن علی(ع) به زشتی یاد کرد و به هر دو دشنام داد. در این هنگام، حسین بن علی(ع) از جای برخاست تا پاسخش را بگوید، ولی برادرش، حسن بن علی(ع) وی را نشاند و خود برخاست و چنین فرمود:

ای کسی که از علی(ع) یاد کرده ای، بدان که من حسن هستم و پدرم، علی(ع) است، ولی تو معاویه ای و پدرت، ابوسفیان است. مادر من، فاطمه(س) و مادر تو، هند است. جد من، رسول اللّه صلی الله علیه و آله و جد تو، حرب است. جده من، خدیجه و جده تو، قتیله است. پس نفرین خدا بر هریک از ما که گمنام تر، نژادش پست تر، پلیدی اش دیرینه تر و کفر و دورویی اش، طولانی تر باشد.

گروهی از مردم که در مسجد نشسته بودند، یک صدا «آمین» گفتند. (2)

1. هنگامی که امام حسن(ع) با معاویه صلح کرد، شیعیان بر آن شدند تا پشیمانی خود را از ترک جنگ با معاویه و پذیرش بیعت او آشکار سازند. ازاین رو، گروهی نزد امام حسن(ع) شتافتند و پذیرش صلح را اشتباه دانستند و از وی خواستند این پیمان را بشکند، ولی آن حضرت نپذیرفت و خلاف آن چه آنان می خواستند، پاسخ داد. آنها سپس نزد امام حسین(ع) رفتند و آن چه را از امام حسن(ع) درخواست کرده بودند، از وی خواستند و پاسخ امام حسن(ع) را نیز به آگاهی اش رساندند. امام حسین(ع) فرمود: صلح و بیعتی روی داده است که من تمایلی به آن نداشتم. پس تا هنگامی که این مرد (معاویه) زنده است، منتظر باشید و اگر مرگ او فرا رسد، [در کارمان] اندیشه خواهیم کرد. پس آن عده از نزد امام حسین(ع) بازگشتند و هیچ چیز در اندیشه آنان، از مرگ معاویه، دوست داشتنی تر نبود.(1)

2. حجر بن عدی، نخستین کسی بود که به سرزنش امام حسن(ع) پرداخت. امام حسن(ع) در پاسخ به او فرمود: ای حجر، همه مردم آن چه تو دوست داری، دوست ندارند. من مردم را آزموده ام. اگر آنان قصد و روشن بینی تو را داشتند، به طور حتم اقدام می کردم. حجر نزد امام حسین(ع) رفت و گفت: ای ابوعبداللّه ، آیا شما ارجمندی را با خواری معامله کردید؟ آیا با رها کردن بسیار، اندک را پذیرفتید؟ امروز از من، پیروی و بقیه روزگار از من سرپیچی کن. اندیشه امام حسن(ع) را رها ساز و شیعیانت را گرد آور. سپس قیس بن سعد بن عباده را به عنوان

ص: 82

فرمانده، میان مردم بفرست. من با لشکری خارج خواهم شد. معاویه تا چشم بگشاید، ما در سپاه او خواهیم بود. سپس با او جنگ خواهیم کرد تا خداوند بین ما و او داوری کند و او بهترین داور است. آنان اکنون غافل هستند. امام حسین(ع) فرمود: ما بیعت کرده ایم و پیمان بسته ایم و برای آن چه تو گفتی، راهی نیست.(1)

شپش خوار! تو از حضرت علی(ع) بد می گویی؟ مروان گفت: تو کودکی بی خردی. امام حسین(ع) فرمود: آیا می خواهی وضعیت تو و یارانت و حضرت علی(ع) را بیان کنم؟ خداوند می فرماید: «کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام داده اند، به زودی خدای رحمان برای آنان محبتی قرار می دهد.» این آیه درباره حضرت علی(ع) و شیعیان او است. «ما این قرآن را بر زبان تو آسان ساختیم تا با آن، به پرهیزکاران بشارت دهی». رسول خدا صلی الله علیه و آله با این آیه به حضرت علی(ع) مژده داد. «و به مردم ستیزه جو با آن بیم دهی» و این آیه به تو و یاران تو مربوط است.(1)

معاویه در سال 42 هجری قمری در نامه ای از مغیره خواست افرادی مانند: سلیمان بن صرد خزاعی، حجر بن عدی و عمرو بن حمق خزاعی را که از رجال شیعه بودند، وادار سازد تا در نمازهای جماعت او شرکت کنند.(2)

رجال شیعی، از سویی ناچار به حضور در مسجد و شنیدن اهانت ها و نارواگویی ها به مولایشان بودند و از سوی دیگر، باید بردباری پیشه می ساختند و دست به شمشیر نمی بردند. آنان تنها می توانستند نسبت به این اهانت ها اعتراض کنند. مغیره نیز به دلیل زنده بودن امام حسن مجتبی(ع)، از هرگونه اقدام مسلحانه در برابر این اعتراض ها که تنها از جانب حجر بن عدی انجام می گرفت، خودداری می کرد. او سرانجام به سیاست قطع بخشش های مردم روی آورد که سبب همراهی بیشتر مردم با حجر شد. عثمانیان شهر خواستار

ص: 84

برخورد جدی مغیره کهن سال با حجر شدند، ولی او این کار را به والی پس از خود وانهاد.(1)

برادرم، جگرم را در تشت می بینم و می دانم چه کسی مرا مبتلا کرده و این بلا از کجا آمده است. برادرم، با او چه خواهی کرد؟ امام حسین(ع) فرمود: به خدا سوگند، او را می کشم. امام حسن(ع) فرمود: هرگز او را به شما نمی شناسانم تا آن که رسول خدا صلی الله علیه و آله را ببینم. اما ای برادر، بنویس این چیزی است که حسن به برادرش، حسین وصیت کرده است: شهادت می دهد خدایی جز خدای یگانه نیست... و اینکه مرا نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله به خاک سپاری؛ زیرا من به او و خانه اش از کسانی که بدون اجازه او به خانه اش گام نهادند، سزاوارترم... و اگر آن زن (عایشه) جلوگیری کرد، تو را به خدا سوگند می دهم، قطره خونی دراین باره ریخته نشود تا من به دیدار رسول خدا صلی الله علیه و آله بروم، شکایت نزد او ببرم و وی را از آن چه مردم پس از او درباره ما انجام دادند، آگاه سازم. سپس از دنیا رفت.

پس حسین بن علی(ع)، عبداللّه بن جعفر، علی بن عبداللّه بن عباس و مرا فرا خواند و فرمود: پسر عمویتان را غسل دهید. ما او را غسل دادیم. سپس جنازه را به مسجد بردند و بر او نماز خواندند.(1) امام حسین(ع) جنازه را بر دوش گرفت و به سوی قبر رسول اللّه صلی الله علیه و آله برد. کوتاه زمانی نگذشته بود که مروان و یاران اموی اش رسیدند و فریاد برآوردند: شما می خواهید حسن بن علی را کنار پیامبر دفن کنید؟ آنگاه آشوبگران اسلحه به دست گرفتند و آماده درگیری با امام حسین(ع) و یارانش شدند.

ص: 87

هنگامی که امام حسین(ع) جنازه را برداشت تا آن را برای واپسین بار به مزار جدش نزدیک سازد، آشوبگران به آنها روی آوردند. عایشه نیز سوار بر استر، به جمعشان پیوست. او فریاد می زد: چگونه می توانم تاب بیاورم! شما می خواهید کسی را درون خانه ام ببرید که من دوستش ندارم. مروان گفت: آیا سزاوار است عثمان در دوردست ترین نقطه مدینه به گور سپرده شود و حسن بن علی کنار پیامبر خدا دفن شود! هرگز چنین نخواهد شد. من با شمشیر آخته حمله خواهم کرد. در این هنگام که بیم درگیری بنی هاشم و بنی امیه، مدینه را فرا گرفته بود، ابن عباس نزد مروان شتافت و گفت: ما نمی خواهیم پسر عمویمان را کنار جدش دفن کنیم. پس از تجدید دیدار او با مزار رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، جنازه را به بقیع خواهیم برد تا کنار فاطمه بنت اسد به خاک سپرده شود.

امام حسین(ع) نیز به بنی امیه فرمود: به خدا سوگند، اگر برادرم از من پیمان نگرفته بود که در پای جنازه اش خونی ریخته نشود، شمشیر زدن را به شما می نمایاندم. شما همان هایید که پیمان هایتان را درباره ما شکستید و به شرط هایتان وفادار نماندید.

بدین ترتیب، پیکر پاک نواده بزرگ رسول خدا صلی الله علیه و آله در بقیع و کنار آرامگاه فاطمه بنت اسد به خاک سپرده شد.

دوست دارم از دنیا بهره ببرم، هرچه به تو نزدیک است، دوست داشتنی است؟

من همواره بر تو می گریم تا کبوتری آواز می خواند، تا باد صبا و جنوب می وزد، تا چشمم قطرات اشک می ریزد، تا شاخه ای در باغ های حجاز سبز می شود. گریه ام طولانی و اشک هایم روان است، درحالی که تو دور شده ای و قبرت نزدیک است و با این که کناره های خانه ها، آن را دربرگرفته اند، غریب است. هان! هرکس زیر خاک باشد، غریب است.

این بازماندگان از پی کسی که از دنیا رفته است، شاد نشوند و برای هر جوانمردی، در مرگ، سهمی است. غارت زده کسی است که برادرش را در خاک می کند، نه آن که به اموالش آسیب برسد. همدم تو کسی نیست که چشمش با تو هم راز شود و کسی که زیر خاک است، همدمی ندارد.(1)

هم چنین در شعر دیگری فرمود:

اگر از اندوهی که بر تو دارم، نمی میرم، حقا که به مرگ خود مشتاق شده ام.(2)

امام حسین(ع) در کنار مرقد برادرش فرمود:

ای ابومحمد، خدا تو را رحمت کند که تو حق را در جاهایی که گمان داشت، می دیدی و هنگام تسلیم کردن باطل و تقیه، با روش نیکویت به خداوند برتری می دادی و با چشمی که دنیا را کوچک می دید، موارد مهم آن را آشکار می کردی و دستی را از گرفتن آن باز می داشتی که از همه جهت، پاک و از خانواده ای پاکیزه بود و بخشش های ارزشمند دشمنانت را با هزینه اندکی که داشتی، رد می کردی و تعجبی ندارد که تو فرزند نسل پیامبری و از حکمت شیر خورده ای. پس به سوی نسیم خوش، سبزه زار خوش بو و بهشت پرنعمت می روی. خداوند بر آن، به ما و

ص: 89

شما پاداش دهد.(1)

کردیم و در میان آنان کسانی را دیدیم که به گفتارشان اطمینان داریم. آنان در دشمن ستیزی، معروف و در دشمنی با پسر ابوسفیان و بیزاری از او، پایدار هستند. اندیشه خود را در نامه ای برای ما بنویس.(1)

این نامه به معنای اعلام آمادگی شیعیان کوفه برای نبرد با معاویه بود. امام حسین(ع) افزون بر تأیید شیوه سیاسی امام حسن(ع)، در پاسخ آنان چنین نوشت:

امروز اندیشه من بر جنگ با معاویه نیست. شما نیز سرجای خود بنشینید و در خانه های خود جای گیرید و تا زمانی که معاویه زنده است، خود را از تهمت دور نگه دارید. تا زمانی که من زنده هستم، به وسیله او رویدادی پیش نخواهد آمد. این اندیشه من بود که برای شما نوشتم. والسلام.(2)

بر اساس گفته دیگری، امام در بخشی از پاسخش چنین نوشت: اگر رویدادی پیش داد و من زنده بودم، نظرم را به شما خواهم گفت.(3) امام حسین(ع) شیعیان کوفی را به آرامش و بردباری دعوت کرد و به گونه ای غیرمستقیم یادآور شد که منتظر مرگ معاویه باشند.

غیرمستقیم و تدریجی، فعالیت خود را برای فراهم آوردن زمینه ولایت عهدی یزید آغاز کرد. او مغیره را از امارت کوفه برکنار ساخت و سعید بن عاص را به جایش برگزید.

این خبر مخفیانه به مغیره رسید. او شتابان به شام رفت و پس از اطمینان از درستی خبر، در نشستی خصوصی به یزید گفت: بزرگان و یاران پیامبر همه درگذشته و تنها فرزندان آنان مانده اند و تو برتر از آنانی. نمی دانم چرا امیر مؤمنان تو را جانشین خود معرفی نمی کند و برایت بیعت نمی گیرد؟ یزید پرسید: آیا گمان می کنی این کار شدنی است؟ مغیره پاسخ داد: آری.

یزید نزد پدر رفت و سخنان مغیره را برایش بازگو کرد. معاویه مغیره را نزد خود خواند و از او پرسید: یزید چه می گوید؟ گفت: امیر مؤمنان، تو خود آگاهی که پس از عثمان چه اختلافی رخ داد و چه خون ها ریخته شد. یزید جانشین خوبی برایت خواهد بود. برایش بیعت بگیر. اگر پیشامدی رخ دهد، او پناهگاه مردم خواهد بود. یزید هرگز خونی نمی ریزد و فتنه ای به پا نخواهد شد. معاویه پرسید: چه کسی می تواند انجام این کار را بر دوش گیرد؟ مغیره گفت: اهل کوفه به دوش من خواهند بود و اهل بصره را به زیاد بسپار. پس از مردم این دو شهر، هیچ گروهی با تو مخالفت نخواهد کرد. معاویه گفت: تو به کوفه بازگرد و با کسانی که به آنها اعتماد داری، گفت وگو کن. آنگاه خواهی دید و ما هم خواهیم دید.

مغیره با معاویه وداع کرد و نزد یارانش بازگشت. آنها پرسیدند: چه شد؟ مغیره پاسخ داد: پای معاویه را در گودالی بسیار عمیق نهاده ام و این کار بر امت محمد بسیار سخت و ناگوار است؛ شکافی ایجاد کردم که هرگز ترمیم

ص: 93

نخواهد شد. هنگامی که مغیره به کوفه رسید، چهل تن از سران شهر را به رهبری فرزندش، عروة ره سپار شام ساخت. تاریخ نگاران ماجرای دیدار این گروه را با معاویه چنین نگاشته اند:

چون بر معاویه وارد شدند، هر یک از آنها برخاستند و خطبه خواندند و گفتند که دلیل فرستاده شدن آنها تنها دل سوزی برای امت محمد است. همچنین گفتند: ای امیر مؤمنان، تو پیر شده ای و ما می ترسیم که این رشته پاره شود (فتنه رخ دهد). تو خود یکی را برای ما برگزین و حدود و رسوم ما را معین فرما تا ما بدان اندازه بسنده کنیم.

معاویه گفت: شما اندیشه خود را بگویید تا من با شما مشورت کنم که چه شخصی را برگزینم. آنها گفتند: ما یزید را می خواهیم و اندیشه ما در این مشورت این است که او باید جانشین پدر خود، امیر مؤمنان باشد. معاویه پرسید: آیا شما از جانشینی او راضی هستید؟ گفتند: آری. معاویه پرسید: آیا نظر شما همین است؟ گفتند: بلی. معاویه با عروه خلوت کرد و پنهانی از او پرسید: پدر تو دین اینها را به چه قیمتی خرید؟ عروه پاسخ داد: به چهارصد دینار. معاویه گفت: او دین آنها را نزدشان ارزان دید. آنگاه معاویه به آنها گفت: ما در این کار مطالعه خواهیم کرد تا خداوند خود چه خواهد و این کاری را که شما به قصد انجام آن آمده اید، چگونه انجام دهد. البته درنگ بهتر از شتاب است.

ص: 94

جندب و استانداری کوفه را به عمرو بن حریث سپرد.(1) سمره در بصره جنایت های بسیاری انجام داد.(2) عمرو بن حریث نیز در دوران خلافت امام علی(ع)، از منافقان بنام کوفه بود.

2. در این سال، معاویه، امیر حاجیان بود. او به احتمال فراوان، یزید را نیز با خود به مکه برد تا وی را در میان مردم، به ظاهر فردی درست کار نشان دهد.(3) او در این سفر، به این بهانه که منبر و عصای پیامبر، دو یادگار ارزشمند او هستند و نباید در شهر قاتلان عثمان باشند، تصمیم گرفت آنها را به شام ببرد. تنها مخالفت های مردم، به ویژه پادرمیانی کسانی مانند: ابوهریره و جابر بن عبداللّه انصاری، وی را از انجام این تصمیم بازداشت.(4)

در این سفر به معاویه گفته شد: همه نگاه های مردم به حسین(ع) است. کاش می گفتی به منبر رود و سخنرانی کند تا لکنت زبانش بر مردم آشکار شود. معاویه گفت: ما درباره حسن(ع) چنین گمانی داشتیم، ولی طولی نکشید که او در چشم مردم بزرگی یافت و ما را رسوا ساخت. سرانجام معاویه به امام حسین(ع) گفت: ای اباعبداللّه ، کاش بر منبر می رفتی و سخنرانی می کردی. آن حضرت بر منبر رفت و پس از ستایش خداوند، بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درود فرستاد. ناگهان شنید که مردی می گوید: این کیست که سخنرانی می کند. امام حسین(ع) فرمود: ما گروه پیروز و خانواده نزدیک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت پاک آن حضرت و یکی از دو ثقلی هستیم که

ص: 96

رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را پس از کتاب خداوند - تبارک و تعالی - که در آن توضیح هر چیزی آمده، دومین آن قرار داده است و... معاویه گفت: اباعبداللّه ، کافی است. بلاغت را نشان دادی.(1)

3. در این سال، ابوموسی اشعری درگذشت.(2) او در دوران خلافت امام علی(ع) در کوفه، از اشراف و منافقان بنام بود.

4. در این سال، احنف بن قیس، جاریة بن قدامه، جون بن قتاده و حتات بن یزید که از اشراف و بزرگان بصره بودند، به دیدار معاویه رفتند. معاویه در ادامه سیاست جذب شخصیت های اسلامی، هنگام بازگشت حُتات، به وی هفتاد هزار سکه و به سه تن دیگر صد هزار سکه داد. آنان بیرون از دمشق، هدایا را شمردند. هنگامی که حتات دریافت سهم او از دیگران کمتر است، شتابان به دربار بازگشت و پرسید: چرا مرا رسوا و خوار کردی؟ معاویه گفت: من دین ایشان را خریدم. می دانستم که تو درباره عثمان نیک می اندیشی. حتات جواب داد: باید دین مرا هم بخری! معاویه نیز دستور داد سکه های وی را کامل کردند.(3)

اسلام رخ نداد. فتوحات بسیار محدود و پراکنده بود و معاویه برای آن سیاست و برنامه ای نداشت. هدف اصلی معاویه، گسترش فتوحات در جبهه روم و فتح قسطنطنیه بود که در آن موفقیتی به دست نیاورد.(1)

مهم ترین رویداد این سال، شهادت حجر بن عدی و یاران اوست. درباره اهمیت این رویداد گفته اند: نخستین خواری که بر کوفیان وارد شد، شهادت امام حسن مجتبی(ع)، فرمان روایی زیاد و شهادت حجر بن عدی بود.(2)

در این دوره آرام، به تدریج رویدادهایی در جهان اسلام (مدینه و کوفه) رخ داد که سرانجام، به شیعه کشی و شیعه ستیزی گسترده در کوفه انجامید. این جنایت ها، از سال 51 هجری با دستگیری و شهادت حجر آغاز شد. معاویه پس از گماشتن مغیره بر امارت کوفه، مهم ترین وظیفه او را ناسزا و بدگویی از علی(ع)، آمرزش طلبی برای عثمان، عیب جویی از اصحاب علی(ع) و راندن آنان از مناصب حکومتی و جمع کردن عثمانیان شهر پیرامون والی قرار داد.(3)

و مجبورشان می کرد تا علی(ع) را نفرین کنند و سرپیچی کنندگان را به شمشیر می سپرد.(1) او در واپسین روزهای زندگی، هفتاد مرد شیعی را جمع کرد تا یا امام علی(ع) را نفرین کنند یا کشته شوند.

2. به گفته تاریخ نویسان، زیاد پس از حاکمیت بر عراق (بصره و کوفه)، پنجاه هزار جنگجو را که نیمی از آنان از بصره و نیمی دیگر از کوفه بودند، همراه با خانواده هایشان از عراق به مرزهای خراسان جابه جا کرد و در آنجا ساکن ساخت.(2) او به دلیل رشد جمعیت موالی، بسیاری از آنان را از کوفه جابه جا کرد. شاید این دگرگونی های اجتماعی، در تضعیف ترکیب جمعیتی شیعه، به ویژه در آستانه حوادث کربلا، بی تأثیر نبوده باشد.

3. معاویه، یزید را امیر حاجیان قرار داد.(3) این انتخاب در پی سفارش کسانی مانند زیاد صورت پذیرفت. یزید در این سفر، با بخشش اموال فراوان، بسیاری از قلب ها را به سوی خود کشاند.(4) وی نمی توانست از باده گساری دست بردارد و حتی در مدینه، بساط شراب را گسترد،(5) ولی چون این کار پنهانی انجام شد، اعتراض کسی را برنینگیخت. تنها امام حسین(ع) به این مجلس دعوت شده بود که با دیدن وضعیت یزید، با اعتراض، محفل را ترک کرد.(6)

ص: 99

4. بر اساس برخی منابع، در این سال، معاویه با امام حسین(ع) در مکه دیدار کرد و پرسید: اباعبداللّه ، آیا شنیده ای که ما با حجر و یاران و پیروانش و نیز شیعیان پدرت چه کردیم؟ حضرت پرسید: با آنان چه کردید؟ معاویه پاسخ داد: کشتیم، کفن کردیم و نماز خواندیم. حضرت خندید و فرمود:

معاویه! آنان دشمنان تو هستند، ولی اگر ما پیروان تو را بکشیم، نه آنان را کفن می کنیم، نه بر آنان نماز می خوانیم و نه آنان را به خاک می سپاریم. خبر بدگویی تو از حضرت علی(ع) و تلاش تو در راه کینه توزی با ما و عیب جویی از بنی هاشم، به من رسید. پس اگر چنین کرده ای، به نفس خود بازگرد و از آن درباره حق پرسش کن. اگر نفس خود را عیبناک تر ندیدی، پس معلوم می شود که چه اندازه عیب های تو اندک است و ما به تو ستم کرده ایم.

بنابراین، جز از گمان خود و جز به سوی هدف خود تیر میفکن (کنایه از این که حق با توست و هر کاری انجام دهی، درست است) و ما را از نزدیک، هدف دشمنی خود قرار نده. به خدا سوگند، تو درباره ما از کسی (عمرو بن عاص) پیروی کردی که اسلام آوردنش پیشینه ای نداشت و دورویی اش جدید نبود و در کار تو اندیشه نکرد. پس تو خود در کارت اندیشه کن یا ما را رها کن.(1)

5. در این سال، سعید بن عاص از امارت مدینه برکنار شد و مروان بن حکم بار دیگر به این جایگاه دست یافت.(1) این کار معاویه نشان دهنده تفرقه افکنی او میان امویان بود؛ تفرقه ای که شاید در نظر وی سبب تحقیر آنان و فراهم آمدن زمینه ولی عهدی یزید می شد.

طبری می نویسد: معاویه به سعید بن عاص نوشت که خانه مروان را خراب کند و اموالش، از جمله فدک را از او بگیرد، ولی سعید این کار را نکرد. معاویه نیز وی را برکنار ساخت و مروان را به جای او نشاند و به وی دستور داد که خانه سعید بن عاص را ویران سازد و اموالش را بگیرد. هنگامی که مروان بر آن شد خانه سعید را ویران کند، سعید نامه معاویه را به او نشان داد. مروان نیز پشیمان شد و در نامه ای به معاویه از وی گله کرد.(2)

فتنه و آشوب را دوست دارند، گوش مدار.(1)

امام حسین(ع) نامه معاویه را چنین پاسخ گفت:

اما بعد، نامه ات به دستم رسید. نوشته بودی که درباره ما گزارش های نامطلوبی دریافت کرده ای و گفته بودی که این گونه کارها را برای من سزاوار نمی دانی و یادآوری کرده بودی که تنها خدای والا، مردم را به نیکی ها راهنمایی کرده، پشتیبان نیکی است، ولی باید بدانی که این گزارش های نامطلوب و ناروا را مردمی دروغ گو، کرنش کار و فرومایه برای تو می فرستند؛ همان مردمان تملق پیشه و سخن چین که میان مردم تفرقه و جدایی می افکنند. این گمراهان فتنه گر به تو دروغ گفته اند. من نه می خواستم تدارک جنگی با تو ببینم و نه در اندیشه قیامی بر ضد تو بودم، ولی چنان مپندار که من از خاموشی خود خشنودم، بلکه در برابر حکومت باطل تو و ترک قیام و جهاد با تو، از خدای خود می ترسم. به هرحال، هیچ گونه عذری برای من باقی نمانده و باید این حقیقت را برای تو و یارانت که حزب ستم کاران و دوستداران شیطانند، بازگو کنم.

آیا تو قاتل حجر بن عدی، برادر کنده و یاران نمازگزار او که خدای را پرستش می کردند، نیستی؟ ایشان با ستم کاری و بدعت های ناپسند مخالف بودند و امر به معروف و نهی از منکر می کردند و در راه حق از سرزنش و ملامت هراسی نداشتند، ولی تو آنها را پس از آن که با آنان پیمان های محکم و استوار بستی و به ایشان امان دادی، با شمشیر ستم و کینه کشتی. تو از خدا نترسیدی و پیمان او را سست شمردی و در نهایت جرئت و جسارت، آنان را کشتی؟

ای معاویه، آیا تو ادعا نکردی که زیاد پسر سمیه که در فراش عبید از قبیله ثقیف به دنیا آمده، فرزند پدر توست؟ گمان کردی که او پسر ابوسفیان است و او را برادر خود خواندی، درحالی که پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده است: هر نوزادی، فرزند همان خانه و فراشی است که در آن به دنیا می آید و زناکار

ص: 104

جز سنگ باران بهره ای ندارد، ولی تو سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله را در عمل ترک گفتی و از روی گمراهی، برابر هوا و هوس خویش گام برداشتی. آنگاه زیاد را بر اهل اسلام چیره ساختی تا مردم را بکشد و دست و پا و گوش آنان را ببرد، چشم ها را از حدقه بیرون آورد و مردم را بر درختان خرما به دار آویزد. رفتارت چنان وحشیانه و ناهنجار است که گویی از این امت نیستی و این مردم با تو ارتباطی ندارند.

مگر تو قاتل حضرمیین، آن مرد باایمان نیستی، هنگامی که همین زیاد درباره او شرحی برای تو نوشت و گفت: حضرمیین پیرو علی بن ابی طالب(ع) است و تو پاسخ دادی: هرکس را که بر دین علی است، بکش. او نیز از فرمان تو پیروی کرد و دوستداران علی را کشت و جسد پاکشان را مثله کرد.

مگر دین علی، همان دین پسر عمویش، رسول اللّه صلی الله علیه و آله نیست که امروزه تو به نام همان، بر جای پیامبر تکیه زده ای؟ اگر دین علی و دین پیامبر نبود، شرافت تو و پدرانت در همان زحمت های طاقت فرسای بیابان گردی و کوچ های زمستان و تابستانی بود. به هر حال، آن چه باید بگویم، گفتم. پس تو به خود و به دین خود، بر امت محمد صلی الله علیه و آله بنگر.

آگاه باش که کشانیدن این مردم به فتنه و فساد، خود، بزرگ ترین گناه و سرپیچی از دستورهای الهی است. من فتنه ای را بزرگ تر از این که تو بر این مردم حکومت کنی، نمی بینم و بزرگ ترین وظیفه ای که در برابر دین و امت محمد صلی الله علیه و آله دارم، این است که کار تو را آشکار کنم. پس اگر چنین کردم، نزدیکی به خدا است و اگر کوتاهی کنم، از این کوتاهی خود در پیشگاه الهی درخواست بخشش و کمک می کنم که مرا ارشاد و رهبری فرماید تا در کار و مهم خود موفق شوم. هم چنین در نامه ات گوشزد کرده بودی که اگر من برخیزم، تو نیز برخواهی خاست. هر نقشه و حیله ای داری، به کار بند، ولی آگاه باش که ضربه های تو بر وجود من کارگر نیست و از مکر و حیله های تو، به من زیانی نمی رسد و بر هیچ کس جز بر خودت ضرر نخواهی زد.

ص: 105

تو بر مرکب جهل و نادانی سوار شده ای. از پیمان بستن و پیمان شکستن یاد کردی. بدان که خوی پیمان شکنی شیوه ویژه تو است. از آن پیمان ها که با ما بستی، به کدامین یک پای بند ماندی! تو امان ها دادی و خودت نیز امان نامه خود را به زیر پای افکندی و با کشتن این پاک مردان، پیمان خود را شکستی و سوگندها و عهدها را زیر پا گذاشتی. بدون آنکه این افراد با کسی سر جنگ داشته یا کسی را کشته باشند، آنان را کشتی. آنها کشته شدند، بی آنکه کسی را کشته باشند. تنها گناهشان این بود که از برتری ها و حق ما به بزرگی یاد می کردند. تو آنان را از ترس آنکه شورش و انقلاب کنند، کشتی و چه زود در ریختن خون این مردان خدا شتاب کردی. چه بسا اگر آنان را نمی کشتی، پیش از آن که انقلابشان به ثمر برسد، مرگ تو می رسید یا پیش از آنکه دست به کاری بزنند، خود به مرگ طبیعی می مردند.

ای معاویه، تو را به قصاص مژده می دهم و مطمئن باش که روز شماری در کار است و خداوند بزرگ، هیچ کار کوچک و بزرگی را بدون پاسخ نخواهد گذاشت. تو به مردم بی گناه تهمت زدی و آنها را به کشتن دادی و گروهی از ایشان را از خانه های خود دور ساختی و به دیار غربت فرستادی و از مردم برای پسرت که جوانی شراب خوار و سگ باز بود، به زور بیعت گرفتی، ولی بدان که خداوند از این جنایت ها آگاه است و فجایع تو را فراموش نخواهد کرد. چنان می بینم که در همه این رفتارها، جز به خودت، به هیچ کس ضرر نرسانده ای و سرانجام، خود را به نابودی می افکنی. دین خود را از دست دادی و به امت اسلام خیانت ورزیدی و در امانت، خیانت روا داشتی. از فرومایگان و سفیهان سخن شنیدی و به دلخواه آنان، مردان پارسا و پرهیزکار را آزردی. والسلام.

معاویه پس از خواندن نامه امام حسین(ع) گفت: از نامه او چنین برمی آید که کینه ای شدید در دل دارد؛ تاکنون نمی دانستم. یزید به او گفت: چرا به وی پاسخ نمی گویی. نامه اش را چنان بنویس که مایه خواری اش شود. کردار

ص: 106

ناپسند پدرش را نیز برایش برشمار. در این هنگام، عبداللّه بن عمرو بن عاص نیز وارد شد. معاویه نامه را به دست عبداللّه سپرد و گفت: می دانی حسین بن علی برای من چه نوشته است؟ بگیر و بخوان. عبداللّه بن عمرو بن عاص پس از خواندن نامه گفت: چرا نامه ای تحقیرآمیز برایش نمی نویسی؟ یزید گفت: دیدید! نظر عبداللّه نیز همان است که من گفتم. معاویه خندید و گفت: هرگز این کار را درست نمی دانم. سزاوار نیست به چنین کارهایی دست زنم و به ناحق به سرزنش و عیب جویی پردازم و کرداری انجام دهم که خوشایند مردم نیست. من این حقیقت را دریافته ام که چنانچه کار نادرستی انجام دهم، بی تردید، با تکذیب مردم روبه رو می شوم. درباره حسین بن علی نیز تاکنون چنین بوده است. به خدا سوگند، هیچ گونه جایگاهی برای انتقاد و عیب جویی از وی نمی یابم. در این فکر بودم که در نامه ای، وی را بترسانم و با تهدید روبه رو سازم، ولی از این اندیشه نیز چشم پوشیدم.(1)

مروان در سال 56 با مسایل ولی عهدی یزید درگیر بود. در تاریخ، موارد دیگری از تنش های پیش آمده بین امام حسین(ع) و مروان روایت شده است که بسیاری از آنها می تواند به همین سال ها، به ویژه سال 55 هجری مربوط باشد، مانند موارد زیر:

فرزدق، شاعری فاسق است، چرا به وی هدیه می دهید؟ حضرت فرمود: بهترین دارایی آن است که انسان به وسیله آن، از آبروی خود نگه داری کند. پیامبر بزرگوار به کعب بن زهیر پاداش داد و درباره عباس بن مرداس فرمود: زبانش را از بدگویی درباره من قطع کنید.(1)

پسندید و ما را از میان بندگان برگزید و کتاب و وحی خود را بر ما نازل کرد. به خدا سوگند، هیچ کس از حق ما نکاست، مگر آن که خدا در دنیا و آخرت از حقش خواهد کاست. ای مروان، تو گفتی و ما شنیدیم. گفتی: مهریه او بر اساس نظر پدرش باشد، هرچند بسیار باشد. به جان خودم سوگند، اگر ما مهریه بخواهیم، از سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره دختران، زنان و اهل بیتش فراتر نخواهیم رفت که همان دوازده اوقیه (چهارصد و هشتاد درهم) است. گفتی: پرداخت بدهی پدرش، در گرو این پیوند است. چه زمانی زنان ما بدهی ما را پرداخته اند؟ و اما در مورد آشتی بین این دو تیره. ما کسانی هستیم که برای خدا با شما دشمنی ورزیدیم، پس برای دنیا با شما آشتی نمی کنیم. به جان خودم سوگند، دراین باره، پیوند نسبی کارساز نبوده است، پس پیوند سببی چگونه کارساز خواهد بود و درباره این که گفتی عجیب است یزید مهریه قرار می دهد، باید گفت کسی که از یزید، پدر یزید و جد یزید نیز بهتر بود، مهریه قرار داد. گفتی: یزید همتای کسی است که همتا ندارد. همان کسی که پیش از این همتای او بود، همان همتای اوست؛ زیرا امارت، چیزی بر او نیفزوده است. گفتی: پس از این کار، به یزید حسرت می خورند. کسانی که به سبب پیوند با یزید به ما حسرت می خورند، نادانند و کسانی که به سبب این پیوند، به یزید حسرت می خورند، دانایند.

سپس فرمود:

همه شاهد باشید که من، ام کلثوم، دختر عبداللّه را در برابر چهارصد و هشتاد درهم به ازدواج پسرعمویش، قاسم بن محمد بن جعفر درآوردم و زمین خود را در عقیق به او بخشیدم(1) که سود آن در سال، هشت هزار دینار است و همان آن دو را بی نیاز می کند، اگر خدا بخواهد.

مروان دگرگون شد و گفت: بنی هاشم، شما ما را فریب دادید و از هر چیزی جز دشمنی روی گردانید. امام حسین(ع) نیز خواستگاری امام

ص: 109

حسن(ع) از عایشه، دختر عثمان و مخالفت او را به یادش آورد و فرمود: مروان، چه جای نیرنگ است؟ مروان گفت: ما دامادی شما را می خواستیم تا محبتی که رویدادهای زمان آن را از بین برده بود، زنده کنیم، ولی هنگامی که نزد شما آمدم، با من مقابله کردید و کینه ورزیدید. ذکوان، غلام بنی هاشم پاسخ داد: خداوند هر پلیدی را از اهل بیت(ع) زدوده و ازاین رو، آنان را پاکیزه شمرده است. آنان جز خود، مانند و همتا ندارند. آیا هر ستمگر کینه توزی به منزله نیکان اهل بهشت قرار می گیرد؟(1)

چون معاویه این سخن شنید، آه سردی کشید و گفت: ای پسر عمرو، تو مردی نیک خواهی و اندازه عقل و فصاحت خویش [سخن] گفتی، جز آن که از امت پیامبر، تنها فرزند من و فرزندان امت پیامبر زنده مانده اند و پسر من لیاقت بیشتری دارد.

چون مردم سخنان معاویه [را] بر آن سیاق شنیدند، خاموش شدند و بازگشتند. پس کس فرستاد و عبداللّه بن یزید را بخواند و در آن باب مشاورت کرد. عبداللّه گفت: برادر تو آن کس باشد که با تو سخن حق بگوید. در این کار، بیش از پیش اندیشه کن که اگر او را ولی عهد کنی، پشیمان شوی و من در این کار، اندیشه غرض ندارم و این سخن را آشکار نخواهم کرد. آن چه مرا به خاطر می رسد، در سرّ با تو بگفتم.

معاویه چون سخن او را بشنود، بخندید و گفت: ای برادرزاده، تو در پیری، شجاعت بیاموختی. این شجاعت که بر برادر خویش ، یزید می کنی، تو را پسندیده نیست. عظیم دلیری می کنی که این سخن را می گویی.

پس معاویه کس فرستاد و احنف بن قیس را بخواند و در کار یزید با او مشورت کرد. احنف گفت: اگر راست بگویم، از تو می ترسم و اگر دروغ گویم، از خدای تعالی می ترسم. دست از من بدار و مرا از این مشاورت معذور دار.

روز دیگر معاویه، ضحاک بن قیس را که شحنه شام بود، بخواند و او را گفت: امروز معارف و اعیان اطراف را که در این جا حاضر آمده اند، فرا می خوانم و سخنی که درباره یزید دارم، خواهم گفت. چون همه حاضر شوند و مجلس خاص گردد، اگر من خاموش باشم، باید که تو مرا در سخن

ص: 111

آری و بر ولی عهد کردن یزید تحریض کنی و در آن معنی، کلمه ای چند نیکو بگویی. ضحاک گفت: فرمان بردارم و چنان کنم که تو را خوش دلی حاصل آید.

ضحاک این بگفت و خاموش شد. پس سعید بن عاص بر پای خاست و گفت: پسر امیرالمؤمنین، معاویه، توانگری است که از او امید توان داشت. مهتری است که از او ایمن توان بود. مردی مذکور به سخاوت، معروف به شجاعت و مشهور به عدل و سیاست [است]. اگر از او عدل طلب کنی، بیابی و اگر از خوفی و ترسی به درگاه [او] پناه بری، هم تو را امن کرده آید و هم تو را بی نیاز کند. امیرالمؤمنین را فرزندی خلف است در تمشیت خلافت. معاویه او را گفت: بنشین، آفرین بر تو باد که هیچ باقی نگذاشتی و هرچه گفتی، راستی گفتی.

آنگاه یزید بن مقنع الکندی بر پای خاست و گفت: ای امیرالمؤمنین، ولی عهد این است و به یزید اشاره کرد و اگر کسی رضا ندهد، این است و به شمشیر اشاره کرد. معاویه او را گفت: بنشین که سخت نیکو گفتی. پس حصین بن نمیر بر پای خاست و گفت: ای امیرالمؤمنین، واللّه که اگر تو از دنیا بروی و یزید را ولی عهد نکرده باشی، امت محمد صلی الله علیه و آله [را] ضایع کرده باشی.

پس معاویه به جانب احنف بن قیس التفات نموده، گفت: یا اباالبحر، چرا سخن نمی گویی؟ احنف گفت: تو به احوال یزید و مداخل و مخارج او از ما عالم تری و او را بهتر از ما می شناسی. اگر می دانی که تیمار خلافت، چنان چه متضمن رضای خدای تعالی است و فراغت امت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله باشد، می تواند داشت، در کار او با هیچ کس مشورت مکن و خلافت بدو ده و اگر دانی که بدین کار، چنان که باید، قیام نتواند نمود، دنیا را بدو مده و خود را در عذاب آن جهان مینداز. بر ما بیش از گفتن سمعاً و طاعةً نباشد. معاویه او

ص: 113

را گفت: احسنّت یا اباالبحر، خدای تعالی جزای تو [را] از سمع و طاعت خیر کناد. پس همه قوم به خلافت یزید بیعت کردند و برخاستند.

مروان در خشم شد و گفت: این شخص که این سخن می گوید، چنان بزرگوار مردی است که خدای تعالی این آیه [را] در شأن او فرستاده است: «وَالّذی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفّ لَکُما.» خشم عبدالرحمان زیاد شد و گفت: کار تو بدآنجا رسیده که در حق من قرآن تأویل می کنی، ای دشمن خدا! تو آن کسی که مصطفی صلی الله علیه و آله تو را و پدر تو را از شهر بیرون کرده است. پس برخاست و پای او بگرفت و گفت: ای دشمن خدای، از این منبر فرود آی که اهل آن نیستی که بر منبر روی و سخن گویی.

چون عبدالرحمان این سخن بگفت و او را از منبر فرو کشید، بنی امیه که حاضر بودند، به هم برآمدند و خواستند که قصد عبدالرحمان کنند. عایشه خبر شد. از حجره بیرون آمد؛ چادری فراخ پوشیده و [درحالی که] جماعتی از زنان قریش در خدمت او می بودند، به مسجد آمد. چون مروان او را بدید، بترسید. پیش او شد و گفت: سوگند بر تو می دهم ای مادر مؤمنان، سخن که گویی، حق گویی و چیزی از حق ضایع نگردانی.

عایشه گفت: من جز حق نگویم. گواهی می دهم که رسول خدای صلی الله علیه و آله بر تو و پدر تو لعنت کرده است و تو طرید بن طریدی. تو را حدّ آن باشد که با برادر من، این سخن گویی؟ مروان خاموش ایستاد و هیچ جواب نداد. عایشه بازگشت. پس مروان نامه ای به معاویه نوشت و آن چه رفته بود، باز نمود.(1)

ص: 115

نیست، او را منسوب می دارند. ترک این سخن نخواهند گفت تا از من بلایی بدیشان نرسد که ایشان را از بیخ برکند. از پس کار خویش روید و دست از فضولی بدارید، و نه آن چه بینید، از خود بینید.(1)

آنگاه از حسین بن علی(ع)، عبدالرحمان بن ابی بکر، عبداللّه بن زبیر و عبداللّه بن عمر یاد کرد و گفت: این چهار تن اگر صلاح خویش دریافتند و با یزید بیعت کردند، بسیار نیکوست، و گرنه با آنها چنان که باید، رفتار خواهم کرد.

معاویه گفت: ای عایشه، ساکت باش و سخن دراز مکن. آن چه از کشتن برادر خویش محمد می گویی، من او را نکشته ام و نفرموده ام. او از دست علی بن ابوطالب(ع)، والی مصر بود. من عمرو عاص و معاویه بن خدیج را به مصر فرستادم. برادر تو با ایشان جنگ کرد و ایشان او را بکشتند. من نفرموده ام و مرا رضا نبود. آن چه می فرمایی تو را بکشم، من این ساعت در مدینه رسول خدایم.

عایشه گفت: چنین است که می گویی، ولی به من چنان رسانیدند که تو برادر مرا، حسین بن علی، عبداللّه عمر و عبداللّه زبیر را که خواهرزاده من است، تهدید کرده ای. تو را و امثال تو را حدّ آن نباشد که این چهار بزرگ زاده را تهدید کند.

معاویه گفت: معاذ اللّه ! این چهار کس، عزیزتر از چشم منند و اگر کسی خواهد یکی از ایشان را بکشد، من آن کس را بر روی زمین زنده نخواهم گذاشت، ولی یزید را ولی عهد کرده ام و اکثر معارف و اکابر و اعیان مسلمانان با او بیعت کرده اند و به خلافت او رضا داده اند. این چهار شخص رضا نمی دهند. تو را مصلحت می نماید که من این بیعت را که با یزید کرده ام و تأکید پذیرفته است، ترک این بگویم؟

عایشه گفت: من این مصلحت نمی بینم و نمی گویم که به آن چه کرده ای، نقض راه دهی. تو هرچه می خواهی می کن، ولی این چهار کس را به هیچ وجه مرنجان و ایشان را معاف دار. اگر با این چهار کس مدارا فرمایی و بر وفق و تأنی فرا سر ایشان شوی، چنان دانم که ایشان خلاف تو نکنند و رضای تو در این مبایعت و متابعت نگاه دارند. زینهار که در حق یکی از این

ص: 118

چهار، بدی نیندیشی که از آن بزه مند شوی و مردود ابد گردی و چیزی نفرمایی که در ضمن آن مکروهی باشد که مرا به مکافات آن، بر باید خاست و تو را بباید رنجانید یا به دعای بد یاد باید کرد. خدای تعالی را به یاد دار و رسول خدای صلی الله علیه و آله را حاضر شناس و خویشتن را فراموش مکن و از هجرت سوی گور و مفارقت از این دنیای غدّار بیندیش و کاری مکن که عاقبت از آن پشیمان شوی و از خدای سبحان و رسول او شرمنده مانی. معاویه گفت: چنان کنم و بر حسب اشاره تو روم؛ آن چه تو گویی و فرمایی، خیر و سعادت به ضمن آن مقرون باشد.

پس عایشه بازگشت. معاویه، حسین بن علی، عبدالرحمان بن ابی بکر، عبداللّه بن عمر و عبداللّه بن زبیر را طلب کرد. گفتند به جانب مکه رفته اند. معاویه چون این سخن بشنید، متفکر شد. ساعتی خاموش بایستاد. پس کس فرستاد و عبداللّه بن عباس را بخواند. چون حاضر شد، معاویه او را نیک بپرسید و حرمت داشت و مراعات کرد.(1)

پس معاویه به سوی مکه حرکت کرد و چون به مکه رسید، بزرگان، مشایخ، معاریف، خواجگان و عوام الناس او را استقبال کردند و حسین بن علی، عبدالرحمان، عبداللّه زبیر و عبداللّه بن عمر [نیز] او را استقبال کردند. چون معاویه در ایشان نگریست، گفت: مرحبا و اهلاً.

پس در حسین بن علی(ع) نگریست و گفت: مرحبا یا اباعبداللّه و ای سید جوانان اهل بهشت. در عبدالرحمان نگریست و گفت: مرحبا ای پسر صدیق و خواجه قریش. در عبداللّه عمر نگریست و گفت: مرحبا پسر یار پیغمبر و پسر فاروق و در عبداللّه زبیر نگریست و گفت: مرحبا به پسر حواری رسول خدای و پسر عمه او.

پس فرمود چهار [مرکب] آوردند و ایشان [را] بر نشانده، با ایشان می راند و سخن می گفت و در روی ایشان می خندید تا وارد مکه شد و فرود آمد. هر یک را جایزه بزرگ و حلّه سنی فرستاد و بر صله حسین(ع) بیفزوده، او را کسوتی سخت نیکو فرستاد. آن سه عطای خویش قبول کردند و امیرالمؤمنین حسین - رضی اللّه - قبول نکرد. معاویه روزها در مکه مقام کرده، هیچ سخن از یزید و بیعت او نگفت.

کلمه ای بر رأی تو عرضه خواهم داشت و توقع چنان دارم که این سخن بر من رد نکنی و جواب نیکو دهی. بدان که چیزی به جمله شهرها بنوشتم و معارف و مشایخ هر شهری را به نزد خویش خواندم تا جهت یزید از ایشان بیعت بستدم. کار مدینه را باز پس می داشتم و می گفتم: کار مدینه سهل است که مدینه، خانه یزید است و مردمان مدینه بیشتر اهل و عشیرت اویند. بعدها چیزی نوشتم و از اهل مدینه التماس نمودم تا با او بیعت کنند. جماعتی انکار نمودند و ابا کردند که از ایشان حساب نداشتم. اگر من کس دیگر را لایق خلافت بهتر از یزید می دیدم، او را به این کار نصب می کردم.

حسین(ع) فرمود: آهسته باش ای معاویه و در این کار (اداره امر خلافت) بهتر از این بیندیش؛ که خلافت را کس هست که او از یزید، هم به ذات خویشتن و هم به پدر و هم به مادر، بهتر است. معاویه گفت: مگر از این کس، خویشتن را می خواهی؟ حسین(ع) گفت: اگر خویشتن را خواهم، دور نخواهد بود. معاویه گفت: بشنو ای ابا عبداللّه ، [بگذار] تا بگویم؛ در آن چه مادر تو بهتر از مادر یزید است، شبهتی نیست و نیز پدر تو را فضیلتی، سابقتی، هجرتی، قربتی و قرابتی که با مصطفی صلی الله علیه و آله است، هیچ را آن نیست، ولی تو و او، واللّه که او [یزید]، امت محمد صلی الله علیه و آله را و اقامت لوازم خلافت را بهتر از توست.

امیرالمؤمنین حسین - رضی اللّه - گفت: سخن به انصاف گوی، ای معاویه. آن کیست که امت جد مرا بهتر از من است؟ یزید خمار فاسق فاجر را بهتر از من می گویی؟ معاویه گفت: ای حسین، آهسته باش و سخن دور مینداز و یزید را از این جنس سخن مگوی که تو را اگر به نزدیک او یاد

ص: 121

کنند، او در حق تو، جز نیکویی نگوید. حسین(ع) گفت: آن چه من از او می دانم، اگر او از من بداند، بباید گفت و چیزی پوشیده نباید داشت. معاویه گفت: معلوم شد، یا اباعبداللّه . برخیز و به سعادت بازگرد و بر جان خویش بترس و از اهل شام نیک برحذر باش تا آن چه من از تو در حق یزید شنیدم، ایشان نشنوند که ایشان، دشمن تو و دشمن پدر تویند. حسین(ع) برخاست و بازگشت.

معاویه ماجرای ولایت عهدی یزید را با ابن زبیر و عبدالرحمان بن ابی بکر نیز در میان نهاد و با مخالفت آنها روبه رو شد. عبداللّه بن عمر نیز این کار را نادرست خواند، ولی یادآوری کرد به خلافت نمی اندیشد و هرکس را مردم بپذیرند، خلیفه می داند.

است که بنی هاشم را از عطایای خویش محروم گذاری. معاویه جواب داد: از حسین(ع) رنجیده ام که با پسر من بیعت نمی کند و او را به اهانت ها منسوب می دارد. از آن جهت از خویش باز نمی یابم که در حق بنی هاشم انعامی فرمایم.

عبداللّه عباس گفت: غیر حسین(ع) را هم که با یزید بیعت نکردند، مرحمت ها فرمودی و مال بسیار فرستادی و در حق ایشان شفقت فرمودی و حرمان ایشان، از احساس خویش روا نداشتی، حال آنکه ایشان آن منزلت ندارند که حسین(ع) دارد. پس عبداللّه در مطایبه گفت: ای معاویه، اگر بنی هاشم را نیکو نداری و ایشان را از مواهب خویش محروم گذاری، من در آن خاموش نباشم و در حق تو گویم آن چه باید گفت و دل مردمان را از دوستی و متابعت تو بگردانم. معاویه گفت: چنان کنم و در اکرام بنی هاشم بیفزایم.

پس بنی هاشم را هر یک جوایز سنّیه و عطاهای مُنیه فرمود و هر یک را بر اندازه منصب او زر و خلعت فرستاد و حسین بن علی - رضی اللّه - را در جایزه بر دیگران تفضیل نهاد. جمله عطاهای معاویه قبول کردند، مگر حسین بن علی(ع) که قبول نکرد و غباری از آن گران تر، بر دل معاویه بر ننشست.

صله رحم، در حق شما به جا آوردم و بعد از این، ان شاء اللّه زیادت باشد. یزید، برادر و پسر عم شماست. دل من چنان می خواست که شما نام خلافت بر او نهید و کار به دست شما باشد، آن چه می خواهید و مراد شما باشد، می کنید.

عبداللّه زبیر گفت: ای معاویه، از سه کار، یکی کن: اگر می خواهی همچنان که مصطفی صلی الله علیه و آله کرد و هیچ کس را تعیین نفرمود تا به جوار رحمت باری تعالی انتقال کرد، بعد از آن، صحابه تأمل کردند و خلافت به ابوبکر دادند، تو نیز چنان کن. اکنون تو به سعادت به کار مشغول می باش. چون تو را وفات رسد، مردمان بنگرند؛ اگر یزید را لایق این کار بینند، خلافت بدو حواله کنند. معاویه گفت: چنین نتوانم کرد؛ چه در میان شما ابوبکری نمی بینم و از اختلاف شما ایمن نیستم.

عبداللّه گفت: چون این نوع نمی خواهی، چنان کن که ابوبکر کرد؛ اگرچه پسران و خویشان داشت و همه اهل خلافت بودند، به هیچ یک از ایشان نداد و مردی را از صمیم قریش اختیار کرد - یعنی عُمَر بن خطاب - و خلافت بدو تسلیم کرد؛ تو هم چنین کن، بدان شرط که به اقربای خویشتن از پسران عبدالشمس ندهی. اگر این باب هم تو را موافق نمی افتد، چنان که عُمر بن خطاب این کار به شورا گذاشت و شش تن از معارف صحابه تعیین کرد تا با یکدیگر در آن باب مشاورت کردند و چنان چه صلاح دانستند، قرار دادند و زمام این کار در کف کفایت عثمان نهادند [، تو نیز چنان کن]. عمر پسران و اقاربی داشت که همه را اهلیت خلافت بود و هیچ کس را از فرزندان و خویشان تعیین نکرد. تو هم مکن و این کار به شورا گذار.

ص: 124

معاویه گفت: این هر سه کار که تقریر کردی، شنیدم و بدانستم. بیرون این دیگر داری؟ عبداللّه گفت: نه، همین است. از این هر سه، هرکدام که خواهی، اختیار کن. معاویه روی به دیگران آورد و گفت: شما هر سه چه می گویید؟ جواب دادند: ما همان می گوییم که عبداللّه زبیر گفت.

معاویه گفت: رأی من همان است که باز کردم، اما پیش از آنکه روان شوم، اندیشه می دارم که بر منبر روم و کلمه ای چند بگویم و مردمان را پندی دهم. فی الجمله، عاقل آن است که خویشتن دار باشد و ذات خویش را از مقام خطر و خوف نگاه دارد. من بر شما از اهل شام می ترسم. «و قد اعذر من انذر.» عاقبت خیر باد.

پس ایشان برخاستند و بازگشتند. دیگر روز معاویه به مسجد آمد. مُنادی کردند و مردمان را بخواندند. چون حاضر گشتند و حسین بن علی(ع)، عبدالرحمان بن ابی بکر، عبداللّه بن عمر، و عبداللّه بن زبیر هم بیامدند و بنشستند، معاویه بر منبر شد و خطبه ای بگفت و خدای تعالی را حمد و ثنای گفت و بر محمد مصطفی صلی الله علیه و آله درود فرستاد. پس از آن، به تدریج زمام سخن به سوی مقصد کشید و گفت: از مردمان، من هر نوع سخن ها می شنوم، ولی آن را معتبر نمی دارم. دیروز شنیدم که جماعتی از مردم مکه با یکدیگر می گفتند که این چهار بزرگوار از یزید راضی نیستند و با او بیعت نکرده اند. از سخن ایشان تعجب کردم. این چهارگانه، بزرگ و بزرگ زادگان عربند و سادات و اخیار مسلمانان. من ایشان را به نزدیک خویش خواندم و سخن بیعت یزید با ایشان گفتم، لطف ها فرمودند و با پسر من، یزید، به طوع و رغبت تمام بیعت کردند. این سخن در حضور و مشاهده ایشان، بدان جهت

ص: 125

می گویم تا اگر کسی را در این باب، شکی و شُبهتی هست، برخیزد و از ایشان تحقیق کند که با یزید بیعت کردند یا نه. یقین بدانید که این بزرگ زادگان با یزید بیعت و موافقت کرده اند.

پس به سوی امرا و معارف شام که در آن جمع حاضر بودند، اشارت کرد تا ایشان برخاسته، شمشیرها [را] از نیام برکشیدند و بر سر این جمع اکابر ایستاده، گفتند: ای امیر، تا کی این چهارگانه را می ستایی و ایشان را عظمت می نهی؛ کار ایشان چندین عظمت ندارد که از ایشان اندیشه کنی. دستور ده تا همین لحظه هرچهار کس را گردن بزنیم و تو را [از] این دغدغه فارغ البال گردانیم. اگر بر سر جمع با یزید بیعت می کنند، نیکو، وگرنه ما بیعت خفیه نمی خواهیم. با این حال، در کار یزید و استیلای او که بحمداللّه دارد، بر این چهار شخص چه حاجت خواهد بود؟ دستوری ده تا هرچهار را بکشیم.

معاویه گفت: ساکن باشید ای اهل شام و شمشیرها [را] در نیام کنید و فتنه مینگیزید که کشتن آدم کاری صعب است؛ چه هَدم بنای باری تعالی مبارک نباشد و آن را تبعات بود و قصاص خواهند. به نوعی، ایشان را تسکین فرمود تا امرای شام شمشیرها در نیام کردند و آن جوش و خروش فرو نشست. حسین بن علی(ع) و آن سه دیگر، حیران بماندند و ندانستند که چه گویند و کجا شوند. با خویشتن اندیشیدند که اگر گوییم که بیعت نکرده ایم، در حال ما را بکشند و فتنه ای عظیم پدید آید. البته خاموش بودند و هیچ چیز نگفتند و مردمان را چنان گمان افتاد که آن چهار بزرگوار با یزید بیعت کرده اند و به خلافت او رضا داده اند که در این باب سخنی نگفتند و انکار نکردند.

ص: 126

پس معاویه از منبر فرود آمده، به عزم بازگشت برنشست و با کوکبه ای سخت آراسته روان شد. چون مجلس از مردم بیگانه خالی گشت، اهل مکه روی به هرچهار آورده، ایشان را ملامت کردند و گفتند: روز اول که معاویه شما را بخواند و از شما بیعت یزید خواست، رضا ندادید، بعد از آن برفتید و در خُفیه بیعت کردید! ما را از این حالت شما، عظیم تعجب می آید. حسین بن علی(ع) فرمود: واللّه که ما یزید را در سرّ و علانیه بیعت نکرده ایم، ولی معاویه ما را بفریفت و کلمه ای چند آن نوع که شنیدید و دیدید، گفت و امرای شام را فرمود تا چنان کردند و شمشیرها بکشیدند که ما بترسیدیم و البته خاموش بودیم و چیزی نتوانستیم گفت؛ صدق حال این است. مردمان از مکر و خدیعت معاویه تعجب کردند.(1)

ابن اثیر جریان نیرنگ معاویه را گونه ای دیگر نقل می کند. او می نویسد:

معاویه گفت: من می خواستم به شما بگویم هر که اخطار و انذار کند، معذور است (من کار خود را خواهم کرد). پیش از این، هرگاه من بر منبر خطبه می کردم، یکی از شما برمی خاست و مرا تکذیب می کرد و من تحمل کرده، اغماض و عفو می کردم. من، پس از این سخنی به زبان خواهم راند. به خدا سوگند، اگر یکی از شما یک کلمه بگوید و بر من اعتراض کند، هنوز جواب به او برنگشته که شمشیر سبقت کرده، سر او را خواهد برد. هیچ یک از شما، چیزی جز نفس خود باقی نگذارید. سپس سرنگهبان خود را در حضور آنها خواند و گفت: بر سر هر یک از اینها دو شمشیرزن مأمور کن که

ص: 127

اگر هنگام خطبه من، یکی از آنها چیزی بگوید، آن دو مرد شمشیردار، او را با شمشیر بزنند، خواه سخن او تصدیق باشد و خواه کذب.

آنگاه [معاویه] به اتفاق آنها بیرون رفت و بر منبر فراز شد. پس از حمد و ثنای خداوند گفت: این جماعت، سالار، خواجه و سید مسلمانان و برگزیدگان قوم هستند. بدون مشورت آنها کاری انجام نمی گیرد. اکنون آنها راضی شده و با یزید بیعت کرده اند. بسم اللّه ! شما هم بیعت کنید. مردم هم بیعت کردند و قبل از آن، انتظار تصمیم آن جماعت را می کشیدند.

بعد از آن، معاویه بر مرکب خود سوار شد و راه خود را گرفت و به مدینه رسید. مردم آن جماعت را ملاقات کرده، گفتند: شما ادعا کرده بودید که بیعت نخواهید کرد. پس چرا راضی و تسلیم شدید و بیعت کردید؟ گفتند: به خدا سوگند، ما چنین نکردیم. گفتند: چه علتی داشت که شما به او اعتراض نکردید؟ گفتند: ما را فریب داد و ما از قتل ترسیدیم. اهل مدینه هم بیعت کردند. آنگاه راه شام را گرفت و رفت و بنی هاشم را ترک کرد (اعتنا نکرد).(1)

جواب داد: آیا درباره کشتن حجر و یارانش، از خدا نترسیدی؟ معاویه گفت: من آنان را نکشتم. آنان که بر ضد او شهادت دادند، وی را کشتند.(1)

جماعتی که حاضر بودند، او را دعا گفتند و از باری سبحانه صحت و عافیت او خواستند و از پیش او بیرون آمدند. معاویه چون تنها ماند، دل تنگ شد و بگریست. مروان درآمده، گفت: ای امیر، می گریی؟ معاویه گفت: نمی گریم، مگر آن است که بسیار کارها بود که می توانستم کرد، [ولی] نکردم و از آن سبب دل تنگ می شوم و بر آن تقصیرهایی که کرده ام، حسرت می خورم. دیگر آن که این علت بر عضوی از اعضای من ظاهر شده که پیوسته گشاده باید داشت و به همه نمود و الحق روی از دیگر اعضا نیکوتر باید و مرا هم در روی که عضوی جمیل است، این علت پدید آمده و باید نمود. از آن می ترسم که به سبب حق علی بن ابی طالب(ع) که از او گرفتم و حُجر بن عدی و اصحاب او را که بکشتم، خدای تعالی این بلا [را] بر من نازل گردانیده و مرا به عقوبت اجل گرفتار کرده باشد. من، این همه از دوستی یزید می بینم. اگر نه دوستی او بودی، من راه راست می دیدم و رشد خویش می شناختم، ولی دوستی یزید مرا بر آن حرکات و سکنات و مُحاربات بداشت تا لاجرم امروز، دشمن بر من خندید و دوست گریست. از این نوع کلمات، چندی بگفت. پس فرمود تا از آن موضع کوچ کردند و برفتند تا به شام رسیدند و در سرای خویشتن فرود آمد.(1)

برادرزاده معاویه، والی مدینه شد.(1) میان امام حسین(ع) و والی جدید، گاه تنش هایی رخ می داد. شماری از آن تنش ها و کشمکش ها عبارت است از:

1. میان امام حسین(ع) و ولید درباره قطعه زمینی درگیری پیش آمد. امام حسین(ع) عمامه ولید را از سرش برداشت و به گردنش پیچید. مروان گفت: به خدا سوگند، هیچ گاه مانند امروز مردی را باجرئت تر از امیرش ندیدم [و بدین گونه امارت خودش را با امارت ولید مقایسه می کند]. ولید گفت: به خدا سوگند، این سخن را به سبب دشمنی با من نمی گویی و به بردباری ام بر وی حسد می ورزی، درحالی که زمین مال اوست. پس امام حسین(ع) فرمود: ولید، زمین از آن تو باشد و برخاست.(2)

2. روزی ولید مردم عراق را از دیدار با امام حسین(ع) بازداشت. حضرت به او فرمود: ای کسی که بر نفس خود، ستمکار و بر پروردگارش، گناهکار است، به چه دلیل میان من و قومی که از حقوق من شناخته اند، آنچه را تو و عمویت (معاویه) نشناختید، فاصله می افکنی.

ولید پاسخ داد: کاش بردباری ما درباره تو، نادانی غیر ما را به سوی تو نکشاند. تندی زبانت تا هنگامی که با دستت اقدامی انجام نداده ای، مورد چشم پوشی و بخشش است. پس مراقب باش اقدامی نکنی که واکنش دیگران را برانگیزد. اگر می دانستی پس از ما چه روی خواهد داد، بی تردید، ما را دوست می داشتی، همان گونه که اکنون دشمن می داری.(3)

ص: 131

دعوت، بیش از هفتصد نفر که بیشتر آنان از تابعین و حدود دویست نفر از یاران پیامبر بودند، در منا در خیمه آن حضرت گرد آمدند. امام برای ایراد خطبه، از میان آنان برخاست و پس از حمد و ثنای الهی فرمود:

اما بعد، این شخص طغیانگر (معاویه) درباره ما و شیعیان ما کارهایی را روا داشت که دیدید، فهمیدید و شاهد بودید. می خواهم مطلبی را از شما بپرسم. اگر راست گفتم، مرا تصدیق کنید و اگر دروغ گفتم، مرا تکذیب کنید. شما را به حق خدا بر شما و حق رسول خدا صلی الله علیه و آله و خویشاوندی با پیامبر شما، سوگند می دهم سخن مرا بشنوید و گفتارم را بنویسید. سپس به شهرها و قبایل خود بازگردید و هرکس را که به او ایمان و اطمینان دارید، به آنچه درباره ما و حق ما می دانید، دعوت کنید؛ زیرا من بیم دارم این کار کهنه شود و حق از بین رفته، شکست بخورد. خداوند نور خود را به اتمام می رساند، اگرچه کافران را خوش نیاید.

حضرت افزون بر این گفتار، هیچ آیه قرآنی را که خداوند در منزلت آنان فرو فرستاده بود، نگذاشت، مگر که آن را خواند و تفسیر فرمود و نیز هرچه رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره پدر، برادر، مادر، خود و خاندانش فرموده بود، بازگفت. در همه آنها یاران پیامبر می گفتند: آری، به خدا این سخنان را شنیده ایم و شهادت می دهیم و تابعین می گفتند: به خدا سوگند، این سخنان را از یاران پیامبر که آنها را به راست گویی و امانت می شناسیم، شنیده ایم. حضرت فرمود: «شما را به خدا قسم می دهم که این سخنان را برای هرکس که به او و دینش اطمینان دارید، بازگو کنید».

از جمله سخنانی که امام حسین(ع) یادآور شد و درباره آن، ایشان را سوگند داد، این بود که فرمود:

ص: 133

شما را به خدا سوگند می دهم، آیا می دانید علی بن ابی طالب(ع)، برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله بود؛ هنگامی که پیامبر میان یارانش، برادری پدید آورد، میان او و خودش برادری برقرار کرد و فرمود: «تو برادر منی و من برادر تو هستم، در دنیا و آخرت؟» گفتند: آری، به خدا. فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم، آیا می دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله زمین مسجد و خانه های خود را خرید و ساختمان کرد. سپس در آنجا ده اتاق ساخت؛ نُه اتاق برای خودش و یک اتاق را که در وسط قرار داشت، از آن پدرم ساخت. سپس - جز درِ اتاق پدرم - همه درهایی را که به مسجد راه داشت، بست. پس گروهی دراین باره به سخن آمدند و پیامبر فرمود: من از سوی خودم، در خانه های شما را نبستم و در منزل علی(ع) را باز نگذاشتم، بلکه خداوند مرا به بستن درهای منازل شما و گشودن در منزل علی(ع) فرمان داد. سپس پیامبر به جز علی(ع) همه مردم را از خوابیدن در مسجد بازداشت. در مسجد و منزل او و در منزل رسول خدا صلی الله علیه و آله جنابت رخ می داد. ازاین رو، در همان جا برای پیامبر و علی(ع) فرزندانی متولد شدند؟ گفتند: آری، به خدا. فرمود: آیا می دانید که عمر بن خطاب دوست داشت تا روزنه ای به اندازه چشمش، از منزل خود به مسجد باز کند، ولی پیامبر اجازه نداد. سپس سخن راند و فرمود: خداوند به من فرمان داده تا مسجدی پاک بسازم که جز من، برادرم و فرزندانش، در آن سکونت نکنند؟ گفتند: آری، به خدا.

ص: 134

فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم، آیا می دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله روز غدیر خم، علی(ع) را به ولایت برگزید و فرمود: باید حاضران به غایبان برسانند؟ گفتند: آری به خدا. فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم، آیا می دانید رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ تبوک به علی(ع) فرمود: نسبت تو به من، مانند نسبت هارون به موسی است و تو پس از من زمام دار هر مؤمنی هستی؟ گفتند: آری، به خدا.

فرمود: شما را به خدا سوگند، آیا می دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که نصارای نجران را برای مباهله فراخواند، جز علی(ع)، همسرش (فاطمه(س)) و دو فرزند او (حسن و حسین(ع)) را نیاورد؟ گفتند: آری به خدا. فرمود: شما را به خدا قسم می دهم، آیا می دانید پیامبر در روز خیبر، پرچم را به دست علی(ع) داد و فرمود: پرچم را به دست کسی می دهم که خدا و رسولش او را دوست دارند و او نیز خدا و رسولش را دوست دارد؛ آن کسی که پی در پی [بر دشمن] یورش می برد و فرار نمی کند و خداوند خیبر را به دست وی فتح می کند؟ گفتند: آری، به خدا. فرمود: آیا می دانید که پیامبر او را برای رساندن آیه های برائت فرستاد و فرمود: کسی از سوی من [پیام را] نمی رساند، مگر خودم یا کسی که از من باشد؟ گفتند: آری، به خدا.

فرمود: آیا می دانید که برای رسول خدا صلی الله علیه و آله هیچ سختی و گرفتاری پیش نمی آمد، مگر آنکه علی(ع) را - به دلیل اطمینانی که به او داشت - از پی آن می فرستاد؟ او هیچ گاه وی را به اسمش صدا نمی زد، بلکه می گفت: ای برادرم، یا برادرم را فراخوانید؟ گفتند: آری، به خدا.

فرمود: آیا می دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله میان او و جعفر و زید داوری کرد و فرمود: ای علی، تو از منی و من از تواَم. پس از من، تو پیشوای هر مؤمنی هستی؟ گفتند: آری، به خدا. فرمود: آیا می دانید که او هر روز با رسول خدا صلی الله علیه و آله خلوتی داشت و هر شب در منزل پیامبر داخل می شد. هرگاه می پرسید، پیامبر پاسخش می گفت و هرگاه سکوت می کرد، پیامبر خود سخن را آغاز می کرد؟ گفتند: آری، به خدا. فرمود: آیا می دانید رسول خدا صلی الله علیه و آله او را بر جعفر و حمزه برتری داد، آن هنگام که به فاطمه(ع) فرمود: تو را به بهترین خاندانم که اسلامش از همه پیش تر، بردباری اش از همه بزرگ تر و دانشش از همه بیشتر است، تزویج کردم؟ گفتند: آری، به خدا. فرمود: آیا می دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من

ص: 135

سرور فرزندان آدمم، برادرم، علی(ع)، سرور همه عرب، فاطمه(س)، سرور همه زنان اهل بهشت و دو فرزندم، حسن و حسین(ع)، دو سروران جوانان بهشتند؟ گفتند: آری، به خدا.

فرمود: آیا می دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی(ع) دستور داد تا او را غسل دهد و خبر داد که جبرئیل در غسل دادن به او کمک خواهد کرد؟ گفتند: آری، به خدا. فرمود: آیا می دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آخرین خطبه ای که برای مردم خواند، فرمود: من در میان شما دو چیز گران بها را می گذارم: کتاب خدا و عترتم. دامن آن دو را بگیرید تا هرگز گمراه نشوید؟ گفتند: آری، به خدا.

امام حسین(ع) هیچ مطلبی را که خدا در قرآن در منزلت علی بن ابی طالب و خاندانش فرو فرستاده یا بر زبان پیامبرش جاری ساخته بود، نگذاشت، مگر که آنان را درباره آن قسم داد و یاران پیامبر می گفتند: آری، به خدا شنیده ایم و تابعین می گفتند: این سخنان را کسی که به او اطمینان داریم - فلانی و فلانی - برای ما بازگو کرده است. سپس امام حسین(ع) آنان را قسم داد که آیا شنیده اند پیامبر فرموده است: کسی که گمان می کند مرا دوست دارد و علی(ع) را دشمن، دروغ می گوید و کسی که علی را دشمن دارد، مرا دوست ندارد. شخصی از پیامبر پرسید: چطور؟ فرمود: زیرا علی(ع) از من است و من از اویم. هرکس او را دوست دارد، مرا دوست داشته و هرکس مرا دوست دارد، خدا را دوست داشته است. هرکس علی(ع) را دشمن دارد، مرا دشمن داشته و هرکس مرا دشمن دارد، خدا را دشمن داشته است؟ گفتند: آری، به خدا شنیده ایم. سپس مردم پراکنده شدند.(1)

ص: 136

امام حسین(ع) تنها به این سخنرانی بسنده نکرد و در فرصتی دیگر نیز به روشنگری پرداخت. حضرت در آن خطبه فرمود:

ای مردم، از آن چه خدا به [وسیله] آن، اولیای خود را پند داده است، پند گیرید. مانند بدگویی او از دانشمندان یهود، آنجا که می فرماید: چرا دانشمندان الهی آنان را از گفتار گناهشان بازنمی دارند؟ و می فرماید: از میان بنی اسرائیل، آنان که کفر ورزیدند، لعن شدند، تا می فرماید: چه بد بود، آنچه می کردند. و بدین سان، خداوند آنان را نکوهش کرد؛ چون آنان از ستمگران میان خود کارهای زشت و فساد می دیدند و به طمع آنچه از آنها به ایشان می رسید و از بیم آنچه از آن می ترسیدند، نهی شان نمی کردند. با اینکه خدا می فرماید: «از مردم نترسید و از من بترسید» و می فرماید: «مردان و زنان باایمان، دوستان یکدیگرند؛ به کارهای پسندیده وامی دارند و از کارهای ناپسند بازمی دارند».

خدا از امر به معروف و نهی از منکر، به عنوان تکلیف واجبی از خود یاد کرده است؛ زیرا می دانسته که اگر این فریضه ادا و برپا شود، همه فرایض - از آسان و دشوار - برپا می شوند؛ چه امر به معروف و نهی از منکر، دعوت به اسلام است، به همراه رد مظالم، مخالفت با ظالم، تقسیم بیت المال و غنایم و گرفتن زکات از جای خود و صرف آن در مورد بسزای خود.

پس شما ای گروه نیرومند، دسته ای هستید که به دانش، نیکی و خیرخواهی معروفید و به وسیله خدا، در دل مردم مهابتی دارید که شرافتمند از شما حساب می برد و ناتوان، شما را گرامی می دارد و آنان که هم درجه شمایند و بر آنها حق نعمتی ندارید، شما را بر خود پیش می دارند. شما واسطه نیازهایی هستید که از خواستارانشان دریغ می دارند و به هیبت پادشاهان و ارجمندی بزرگان، در میان راه گام برمی دارید. آیا همه اینها از آن رو نیست که به شما امیدوارند که به حق خدا قیام کنید، اگرچه از بیشتر حقوق خداوندی کوتاهی کرده اید؟ ازاین رو، حق امامان را سبک شمرده، حقوق ضعیفان را تباه ساخته اید و به پندار خود، حق خود را گرفته اید. شما در این

ص: 137

راه، نه مالی خرج کردید، نه جانی را برای خدا که آن را آفریده است، به مخاطره انداختید و نه برای رضای خدا، با عشیره ای درافتادید. آیا شما به درگاه خدا، بهشت و هم نشینی پیامبران و امان از عذاب او را آرزو دارید؟

ای آرزومندان به درگاه خدا، من می ترسم که کیفری از کیفرهای او بر شما فرود آید؛ زیرا شما از کرامت خدا به منزلتی دست یافته اید که به وسیله آن، بر دیگری برتری دارید و کسی را که به وسیله خدا [بر شما] شناسانده می شود، گرامی نمی دارید، با اینکه خود به خاطر خدا در میان مردم احترام دارید. شما می بینید که پیمان های خدا شکسته شده است و نگران نمی شوید، با اینکه برای یک نقض پیمان پدران خود، به هراس می افتید. می بینید که پیمان رسول خدا صلی الله علیه و آله خوار و ناچیز شده و کورها و لال ها و از کارافتاده ها در شهرها رها شده اند، ولی رحم نمی کنید و در خور مسئولیت خود کار نمی کنید و به کسانی که در آن راه تلاش می کنند، وقعی نمی نهید و خود به چاپلوسی و سازش با ظالمان آسوده اید. همه اینها، همان جلوگیری و بازداشتن دسته جمعی است که خداوند همه را بدان فرمان داده است و شما از آن غافلید. [این] مصیبت بر شما از همه مردم بزرگ تر است؛ زیرا در حفظ منزلت علما مغلوب شدید. کاش [در حفظ آن] تلاش می کردید.

این برای آن است که مجرای کارها و گذرگاه احکام (پُست های کلیدی) به دست عالمان به خداست که بر حلال و حرام خدا امینند و این منزلت را از شما ربودند و آن از شما ربوده نشد، مگر به واسطه تفرق شما از حق و اختلاف شما در سنّت پیامبر - با اینکه دلیل روشن بر آن داشتید - و اگر بر آزارها شکیبا بودید و در راه خدا، هزینه ها [و تعهدها] را تحمل می کردید، زمام امور خدا بر شما درمی آمد و از جانب شما به جریان می افتاد و به شما برمی گشت، ولی شما ظالمان را در جای خود نشاندید و امور خدا را به آنان سپردید تا به شبهه کار کنند و در شهوت و دلخواه خود راه روند.

فرار شما از مرگ و خوش بودن شما به زندگی دنیا که از شما جدا خواهد شد [،آنان را بر این منزلت چیره کرده است]. بدین سان ضعیفان را

ص: 138

به دست آنان سپردید که برخی را بَرده و مقهور خود ساخته و برخی را ناتوان و مغلوب زندگی روزمره کردند. در امور مملکت، به رأی خود تصرف می کنند و با هوس رانی خویش، ننگ و خواری پدید می آورند. به سبب پیروی از اشرار و گستاخی بر خدای جبار، در هر شهری، خطیبی سخنور بر منبر دارند که به سود آنان سخن می گوید. سرتاسر کشور اسلامی، بی پناه مانده و دستشان در همه جای آن باز است و مردم، بردگان آنهایند که هیچ دست برخوردکننده ای را از خود نرانند. آنها که برخی زورگو و معاندند و برخی بر ناتوانان، سلطه گر و تندخویند؛ فرمانروایانی که نه خدا شناسند و نه معاد [را می شناسند]. شگفتا و چرا در شگفت نباشم که دیار اسلامی در اختیار فریب کاری نابکار و مالیات گیری ستمگر و فرمانروایی بی رحم بر مؤمنان است. پس خدا در آنچه ما کشمکش داریم، حاکم است و در آنچه اختلاف داریم، داوری می کند.

خدایا، تو می دانی که آنچه از ما سر زد، برای رقابت در فرمانروایی و نیز دسترسی به مال بی ارزش دنیا نبود، بلکه از آن رو است که نشانه های آیین تو را بنمایانیم و سامان بخشی را در سرزمین هایت آشکار سازیم تا بندگان ستم دیده تو آسوده گردند و به فرایض، سنن و احکام تو عمل کنند.

و شما ای مردم، اگر ما را [در این راه مقدس] یاری نرسانید و در خدمت ما نباشید، ستمگران [بیش از پیش] بر شما نیرو گیرند و در خاموش کردن نور پیامبر شما بکوشند. خدا ما را بس است و بر او توکل داریم و به سوی او برمی گردیم و سرانجام [همه] به سوی اوست.(1)

ص: 139

دستور داد که ده هزار درهم برای پرداخت دیه و ده هزار درهم برای برطرف ساختن مشکلات، گشایش کارها و رسیدگی به هزینه های خانوادگی، به مرد عرب ببخشند. آن مرد هنگامی که این مبلغ را دریافت داشت، بی درنگ چنین سرود:

به وجد آمده ام، نه از آن جهت که بوی خوش به مشامم رسیده و نه از آن جهت که مقامی به دست آورده ام و نه ازآن جهت که دل باخته کسی شده ام، بلکه وجد و طرب من به خاطر فرزندان رسول اللّه صلی الله علیه و آله است که شعر و گفتار را برایم گوارا کرده است. آری، آنان انسآنهای گرامی و پاکیزه ای هستند که ستارگان آسمان به خاطر ایشان می درخشند. شما ای خاندان پیامبر، در اقدام به کارهای پرارج، گوی سبقت را از همه کس ربوده اید و خدای یگانه به وسیله شما راه هدایت را گشوده و راه فساد را بسته است.(1)

2. مرد مستمندی از اطراف مدینه به شهر آمد و به خانه امام(ع) رسید. کوبه در را به صدا درآورد و این گونه سرود:

آن کس که به درگاه تو آید و حلقه در خانه ات را به صدا درآورد، هرگز زیان نمی بیند. تو بخشنده ای، بلکه بالاتر از آن؛ که معدن بخششی و پدر تو قاتل بدکاران بود.

امام حسین(ع) که در این هنگام به نماز ایستاده بود، با شنیدن صدای او، نماز را کوتاه کرد، در را گشود و پیرمردی را دید که نیاز و ناداری از چهره اش نمایان بود. بی درنگ، بازگشت، از قنبر پرسید: چه اندازه پول نزد تو هست؟ عرض کرد: دویست درهم که به دستور شما باید آن را میان افراد خاندانتان تقسیم کنم. فرمود: آن را نزد من آور تا به کسی که برای دریافت

ص: 142

آن سزاوارتر است، بدهم. سپس آن مبلغ را به مرد مستمند بخشید و چنین سرود: این پول را بگیر و عذر ما بپذیر که من برای تو دل سوزم.(1)

3. روزی ابوعبدالرحمان عبداللّه بن حبیب سلمی سوره حمد را به یکی از فرزندان حضرت حسین(ع) آموخت. چون امام از این موضوع آگاه شد، به ابوعبداللّه هزار دینار و هزار جامه نو بخشید و دهان او را از دُر آکنده کرد. به ایشان عرض شد: در برابر این کار، چرا چنین بخششی می فرمایید؟ حضرت فرمود: آن چه من به او بخشیدم، در برابر خدمت بزرگ وی، بسیار اندک است. آنگاه چنین سرود:

چون دنیا دارایی های خود را در اختیار تو می گذارد، تو این دارایی ها را - پیش از آنکه از دستت برود - بر مردم ببخش و بدان که اگر دارایی و توانایی مالی به تو روی آورده باشد، با بخشش از بین نخواهد رفت و اگر از تو روی گردان شده باشد، بخل ورزیدن نیز نمی تواند آن را برای تو نگاه دارد.(2)

4. روزی کنیزی برای آن حضرت دسته گلی آورد. امام در همان لحظه به او فرمود: تو در راه خدا آزادی. فردی به ایشان گفت: دسته گل بهایی ندارد که در برابر آن، برده ای آزاد شود. امام پاسخ داد: خداوند ما را چنین پرورش داده است. در قرآن می خوانیم: «وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیّةٍ فَحَیّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدّوها؛ هرگاه بر شما درود فرستادند، آن درود را به شیوه ای بهتر یا همانند خود آن پاسخ دهید».(3)

5. مردی بیابان نشین نزد امام حسین(ع) شرف یاب شد و گفت: ای پسر رسول خدا، من دیه کاملی را بر دوش دارم که از پرداخت آن ناتوانم. با خود

ص: 143

گفتم از گرامی ترین مردم درخواست کمک کنم و دیدم کسی از افراد خاندان پیامبر خدا، کریم تر و بخشنده تر نیست. امام فرمود: ای برادر عرب، از تو سه پرسش می کنم. اگر یک پرسش را پاسخ دهی، یک سوم خواسته ات را می پردازم. اگر دو پرسش را پاسخ دهی، دو سوم آن را می دهم و اگر پاسخ هر سه پرسش را بیان کنی، به اندازه همه خواسته ات به تو خواهم بخشید. مرد مستمند عرض کرد: ای پسر رسول خدا، آیا کسی مانند شما از فردی مانند من پرسش می کند؟ حضرت فرمود: از جد بزرگوار خود شنیدم که می فرمود: «المعروف بقدر المعرفة؛ بخشش به مردم باید با میزان شناخت از آنان هماهنگی داشته باشد.» مرد عرض کرد: بنابراین، آن چه را می خواهید، بپرسید. اگر می دانستم، پاسخ می گویم، وگرنه از شما می آموزم و تنها به لطف و یاری خدا امیدوارم.

حضرت فرمود: ارجمندترین کارها چیست؟ پاسخ داد: ایمان به خدای یگانه. پرسید: راه رستگاری از نابودی چیست؟ عرض کرد: امیدواری به خدا. پرسیدند: زینت مردان چیست؟ پاسخ داد: دانشی که با بردباری آمیخته باشد. فرمود: اگر این شرافت سودی نداشت، چه چیزی جانشین آن می شود؟ عرض کرد: آن دارایی که با جوان مردی همراه باشد. فرمود: اگر بر این زینت نیز دست نیافت؟ عرض کرد: ناداری همراه با شکیبایی. فرمود: اگر به چنین صفتی نیز افتخار نیافت؟ عرض کرد: در این صورت، سزاوارتر است که صاعقه ای از آسمان فرود آید و او را در آتش بسوزاند.

امام خندید و کیسه ای حاوی هزار دینار به همراه انگشتری خود به او بخشید که نگین آن دویست درهم ارزش داشت و به او فرمود: هزار دینار را

ص: 144

برای دیه خود مصرف کن و با دویست درهم، هزینه های زندگی ات را برطرف کن. مرد بیابان نشین شاد و خرسند از خدمت امام رفت، درحالی که این آیه را بر لب داشت: «اللّهُ اَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رَسَالَتَهُ؛ خدا داناتر است بر این که رسالت خود را در کجا قرار دهد».(1)

6. مردی خدمت حضرت امام حسین(ع) رسید و درخواست کمک کرد. حضرت فرمود: درخواست پول تنها در مورد بدهی سنگین، فقر توان فرسا و دیه بیرون از طاقت جایز است. مرد عرض کرد: من نیز برای یکی از همین موارد به اینجا آمده ام. در این هنگام، امام امر فرمود که به او صد دینار ببخشند.(2)

7. مردی از انصار به حضور امام حسین(ع) رسید و اظهار نیاز کرد. امام به او فرمود: ای برادر انصاری، آبروی خود را برای بیان نیازت نریز و آنچه را می خواهی، در رقعه ای بنویس و به من بده. اگر خدا بخواهد، من همه خواسته تو را بر آورده خواهم کرد و تو خشنود خواهی شد. مرد انصاری نوشت: ای اباعبداللّه ، من مبلغ پانصد دینار به فلان کس بدهکارم و او پیوسته از من درخواست می کند. اگر ممکن است، شما از او بخواهید به من مهلت دهد تا قدری توانایی مالی بیابم و سپس آن را بپردازم. امام پس از خواندن نامه، بی درنگ داخل خانه شد و کیسه ای پول حاوی هزار دینار برداشت، به وی داد و فرمود: پانصد دینار آن برای پرداخت بدهی و پانصد دینار دیگر را برای اداره مخارج زندگی ات مصرف کن. ای برادر انصاری، هیچ گاه نیاز خود را جز برای سه نفر آشکار نکن: انسان دین دار، جوان مرد و

ص: 145

فردی که دارای شخصیت خانوادگی است. فرد دین دار به سبب دینش خواسته تو را برآورده می سازد، انسان جوان مرد از مردانگی اش شرم می کند که خواسته تو را بی پاسخ بگذارد و کسی که شخصیت خانوادگی دارد، می داند که تو از روی میل، آبروی خود را برای اظهار نیاز از دست نمی دهی. ازاین رو، آبروی تو را پاس می دارد و نیاز تو را برطرف می کند.

8. روزی حضرت حسین(ع) از کنار گروهی گذشت که تکه های نان خشک را روی عبایی ریخته بودند و می خوردند. امام به آنان سلام کرد و آنان، ایشان را به هم غذایی با خود دعوت کردند. حضرت نشست و فرمود: اگر این نانی که شما می خورید، صدقه نبود، با شما هم غذا می شدم. اکنون برخیزید و با من به خانه بیایید. چون به خانه رسیدند، غذا، پوشاک و مبلغی پول در اختیارشان قرار داد.

9. روزی امام حسین(ع) از کنار عده ای بینوا گذشت که بر سکویی نشسته و مشغول غذا خوردن بودند. آنان از حضرت درخواست کردند که بنشیند و با آنان غذا بخورد. حضرت بی درنگ خواسته ایشان را پذیرفت و فرمود: خدا خودپسندان را دوست ندارد. پس از پایان یافتن غذا، امام آنها را به منزل خود دعوت کرده، به همسر خود، رباب، فرمود: هرچه در خانه اندوخته داریم، به این بینوایان ببخشید.(1)

10. یکی از خدمت کاران حضرت حسین(ع)، کار زشتی انجام داد که باید مجازات می شد. امام دستور داد به او تازیانه زده شود. وی عرض کرد: ای سرور

ص: 146

گرامی، خدا فرموده است: «وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ؛ آنان که خشم خود را فرو می برند.» حضرت فرمود: او را رها کنید و از تنبیه وی دست بردارید. خدمت کار بی درنگ ادامه آیه را تلاوت کرد که: «وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ؛ آنان که مردم را مورد بخشش قرار می دهند.» حضرت فرمود: از گناه تو گذشت کردم. آن شخص خشنود و مسرور، فراز دیگر آیه را تلاوت کرد که: «وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ؛ خداوند نیکوکاران را دوست دارد.» امام فرمود: تو را در راه خدا آزاد کردم و پس از این، دو برابر حقوق همیشگی ات را دریافت خواهی کرد.(1)

11. روزی مروان بن حکم به امام حسین(ع) عرض کرد: اگر به فاطمه(س) افتخار نمی کردید، به چه چیزی افتخار می کردید؟ امام حسین(ع) ناگهان برخاست، گلوی مروان را محکم گرفت و عمامه او را بر گردنش پیچید تا بی هوش شد. سپس رهایش کرد و به سوی گروهی از قریشیان رفت و فرمود: شما را به خدا سوگند، اگر راست گفتم، تصدیقم کنید. آیا کسی را می شناسید که نزد خدا از من و برادرم دوست داشتنی تر باشد؟ آیا جز من و برادرم، پسر پیامبری می شناسید؟ آنان گفتند: نه. فرمود: من نیز در زمین نفرین شده، پسر نفرین شده ای جز او (مروان) و پدرش که طرد شده رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، نمی شناسم. به خدا سوگند، بین مشرق و مغرب، دو نفر نیستند که خود را مسلمان خوانند و دشمن ترین مردمان برای خدا و رسولش و اهل بیتش باشند، جز تو (مروان) و پدرت و نشانه این سخن من آن است که

ص: 147

هرگاه خشمگین شوی، عبایت از پشت پایت می افتد. راوی گفت: به خدا سوگند، مروان از جایش برنخاست، مگر آنکه خشمگین شد و ردایش افتاد.(1)

12. معاویه در مدینه جاسوسانی داشت که همه خبرها را به شام گزارش می کردند. روزی جاسوسی از ازدواج حسین بن علی با یکی از کنیزانش خبر داد. معاویه بی درنگ به امام حسین(ع) چنین نوشت:

از معاویه به حسین بن علی

اما بعد، به من گزارش داده اند که با یکی از کنیزان خود ازدواج کرده اید، درحالی که در میان قریش، افرادی هم ردیف شما هستند که برای همسری، مناسب تر و برای آوردن فرزند و دامادی شما، شایسته تر بودند. بدین ترتیب، جایگاه و منزلت خود را فراموش کرده، به پاکی و صلاحیت فرزند توجه نکرده اید.

امام حسین(ع) به نامه معاویه چنین پاسخ گفت:

اما بعد، نامه تو را خواندم. به این دلیل که کنیز خود را به همسری انتخاب و از ازدواج با افراد هم تراز خود از قریش خودداری کرده ام، مرا مورد انتقاد و سرزنش قرار داده ای. بدان که از جهت شرف، بزرگواری و نسب، هیچ کس به پایه رسول اللّه صلی الله علیه و آله نخواهد رسید. او کنیز و ملک شخصی من بوده است. وی را آزاد کردم و به این وسیله به ثواب و پاداش خداوند دست یافتم و سپس بر اساس سنّت پیامبر، او را به خود بازگردانیدم. باید بدانی که اسلام این گونه صفات پست و نژادپرستی و نقایص را برطرف ساخته و امری ناپسند دانسته است. ازاین رو، برای هر مرد مسلمان، این گونه کارها مورد سرزنش و انتقاد نخواهد بود و تنها [هنگامی جای] ملامت و سرزنش است که شخص مرتکب گناه شود یا به کارهایی که مربوط به دورآنجاهلیت است، دست بزند.

ص: 148

هنگامی که معاویه، نامه حسین بن علی(ع) را خواند، آن را به یزید داد. یزید پس از خواندن نامه، به پدرش گفت: ببین تا چه اندازه حسین بر تو فخر و مباهات کرده است. معاویه گفت: خیر، چنین نیست. این زبان گویای بنی هاشم چنان تند و برنده است که گویا سنگ را می شکافد و آب دریا را به طرف خود می کشاند.(1)

13. حذیفة بن یمان می گوید: با امام حسین(ع) در موسم حج بودیم، درحالی که آن حضرت بازویم را گرفته بود [و با هم راه می رفتیم]. مردی پشت سر آن حضرت بود که پیوسته تکرار می کرد: خدایا، او و مادرش (امام حسین(ع) و حضرت زهرا(س)) را بیامرز.

ناگاه آن حضرت بازویم را رها کرد و به او فرمود: امروز چقدر ما را آزردی. آیا برای من و مادرم آمرزش می جویی، ولی پدرم را رها می کنی، درحالی که پدرم از من و مادرم بهتر بود.(2)

14. ابن عباس در مسجد نبوی نشسته بود و برای مردمی که پیرامون او را گرفته بودند، فتوا می داد. حسین بن علی(ع) نیز در گوشه ای از مسجد نشسته بود. ناگاه نافع بن ازرق - از سران خوارج - برخاست و گفت: ابن عباس، برای مردم درباره مورچه و شپش فتوا می دهی؟ [اگر دانشی داری،] خدایی را که عبادت می کنی، برایم توصیف کن.

ابن عباس مدتی سر به زیر افکند و هیچ پاسخی نداد. ناگهان امام حسین(ع) از گوشه مسجد فرمود: ابن ازرق، به سوی من بیا. نافع گفت: از تو پرسیدم که

ص: 149

پاسخ می دهی؟ ابن عباس گفت: ابن ازرق، او از اهل بیت نبوت و وارثان دانش است. نافع ناگزیر به حضرت نگریست و حضرت فرمود: هرکس دینش را بر اساس قیاس استوار سازد، تا ابد در سردرگمی خواهد ماند. سپس چنان توصیفی از خداوند ارائه داد که اشک از چشمان ازرق جاری شد و گفت: حسین! کلام تو چه زیبا است. حضرت فرمود: شنیده ام تو گواهی می دهی که پدرم، برادرم و من کافر هستیم؟ نافع گفت:... کسی شک ندارد که شما منار اسلام و ستارگان احکام هستید.(1)

امام حسین(ع) در طول زندگی اش، بیست و پنج بار پیاده به مکه رفت و حج به جای آورد. شاید شماری از آن سفرها، در همین سال ها صورت گرفته باشد. دعای معروف عرفه سیدالشهدا(ع) در عرفات نیز - به قرینه راویانش که بشر و بشیر پسران غالب هستند - در این سال ها خوانده شده است.

آنچه گذشت، گزارشی از سیمای کلی جهان اسلام در دهه 50 هجری و بخشی از سیره امام حسین(ع) در این دوره بود. باید دانست امام حسین(ع) در این سال ها، از یک سو، به دلیل شرایط سیاسی - اجتماعی ناچار به صلح بود و از سویی، کوشش می کرد به اندازه توان خویش و با روش های مناسب، در برابر انحراف ها و جنایت های معاویه بایستد و به آگاه سازی اجتماعی - در موارد معدود و محدود - بپردازد؛ زیرا این سال ها، اوج جدایی جامعه از آموزه های اهل بیت(ع) بود.

ص: 150

2. بررسی وضعیت فکری، سیاسی و اجتماعی مراکز مهم اسلامی آن روز؛

3. بررسی وضعیت فکری، سیاسی و اجتماعی شیعه از پیدایش تا قیام سیدالشهداء(ع).

ص: 152

قبیله، اساس اجتماع، هویت افراد و ضامن امنیت و زندگی اعراب به شمار می آمد و در چارچوب آن، برابری و آزادی میان افراد برقرار می شد. البته در هر قبیله، بزرگان و اشخاص صاحب نفوذی به سر می بردند و گاه جهت فراهم ساختن امنیت و پایداری آن، پیمان هایی میان قبایل بسته می شد،(1) ولی با وجود این شاخص ها، آن را نمی توان یک نظام سیاسی دانست.

در نظام فکری و سیاسی اسلام، همه مردم، بندگان خدایند و باید از او پیروی کنند و به سبب این فرمان برداری، پیروی از رسول و اولوالامر نیز مشروعیت می یابد.(2)

به دلیل عصمت مطلق رسول خدا صلی الله علیه و آله ،(3) پیروی از او نیز مطلق و اجرای همه سخنان و دستورهایش واجب است. رسول خدا صلی الله علیه و آله بر اساس ولایت مطلق خویش، پس از هجرت به مدینه، جامعه اسلامی را پایه گذاری کرد. برخی از اصول جامعه جدید چنین بود:

1. اجرای پیمان برادری بر اساس شاخص های دینی، به جای نظام قبیله ای جاهلیت؛

2. سپردن امور نظامی و اجتماعی به افراد بر اساس شایستگی های ایشان، مانند فرستادن مصعب بن عمیر به مدینه جهت آموزش قرآن به مردم یثرب، پیش از هجرت پیامبر به این شهر؛

3. پایگاه قرار دادن مسجد، در اجتماع ها و تصمیم گیری ها.

ص: 154

رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدت زمان کوتاه حکومت ده ساله در مدینه، برای اجرای همه احکام و دستورهای خداوند، فرصت کافی به دست نیاورد و جامعه شکل یافته پیرامون آن حضرت، دگرگونی بنیادینی نیافت. با کوشش های شبانه روزی آن حضرت، اعراب به ظاهر، نظام سیاسی اسلامی را پذیرفته بودند، ولی بیشتر آنها مشکلی بنیادین و ریشه ای داشتند.(1)

جامعه اسلامی آن روز، به شدت نفاق زده بود و دل بستگی های جاهلی، مردم را از ایمان و تسلیم کامل بازمی داشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله این پدیده را برای آینده اسلام خطرناک می دانست و به شدت از آن بیمناک بود، ولی از آنجا که عمر مبارک آن حضرت رو به پایان بود، در فضایی آکنده از بیم و احتیاط که با تضمین الهی همراه بود،(2) نظام سیاسی پس از خود را ترسیم فرمود و امامی معصوم را جانشین خویش و رهبر مسلمانان معرفی کرد. این فرد که مانند پیامبر، معصوم و جامع بود، از همه مقام های رسول خدا صلی الله علیه و آله ، جز پیامبری و ارتباط مستقیم با وحی، بهره می برد و درست در جایگاه او قرار داشت. به دلیل همین شرایط ویژه، جانشینی پیامبر، از اهمیت بالایی برخوردار است و چون تشخیص آن از توان مردم بیرون است، تنها خداوند می تواند او را برگزیند.(3)

رویدادهای سقیفه به معنای نفی امام و جانشین و خلیفه معرفی شده از سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله بود؛ یعنی نه تنها شخص علی(ع) برای جانشینی آن

ص: 155

حضرت پذیرفته نشد، بلکه اوصاف و شرایط الهی مورد توجه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز پای مال شد. بنابراین، گروهی که در سقیفه گرد آمده بودند، ابوبکر را بر اساس معیارهایی چون قریشی و کهن سال بودن، به خلافت انتخاب کردند.(1) این پدیده، در کنار جایگاه ویژه جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله و اولی الامر، به تولد اصل مهم لزوم پیروی بی چون و چرا از خلیفه - بی آنکه معصوم باشد یا کارش مورد بازخواست و انتقاد قرار گیرد - در نظام سیاسی پس از رحلت پیامبر انجامید.

به این ترتیب، ابوبکر بر جایگاه خلافت تکیه زد. فرصت دو ساله خلافت او که با جنگ های ردّه(2) آغاز شد، با فتوحات پایان پذیرفت و شرایطی برای تدوین نظام سیاسی هماهنگ و متناسب با اصول و شاخص های جدید پیش نیامد. برای بررسی روزگار ابوبکر، توجه به سه محور اساسی لازم است: جنگ های رده، آغاز فتوحات و کارگزاران خلافت که اکنون جداگانه به آنها می پردازیم.

پیامبرشان، سجاح بنت حارث تمیمی، بنی حنیفه و پیامبرشان، مسیلمه کذاب(1) و بنی اسد و بنی غطفان و پیامبرشان، طلیحه اسدی از آن جمله بودند.(2) به عبارت دیگر - چنان که در نقشه زیر می بیند - بیشتر ردّه هایی که در شمال و شرق جزیرةالعرب روی داد، از سوی متنبی ها (پیامبران دروغین و مرتدان) سامان داده شده بود.

مخالفت های دیگر، به ویژه در اطراف مدینه، مانند مخالفت مالک بن نویره یربوعی و جنوب جزیرةالعرب، مانند مخالفت قبیله کندة در حضرموت، به دلیل زکات نپرداختن به خلیفه ای که مشروع نمی دانستند،(3) انجام گرفت.(4) در حقیقت، درصد فراوانی از این مخالفت ها، به ویژه در جنوب، به دلیل مشروع ندانستن خلافت ابوبکر بود، نه ارتداد. البته نظام خلافت، همه این جنگ ها را رده (جنگ با مرتدها) خواند و با قدرت نظامی، بر همه چیرگی یافت.(5)

امپراتوری ایران نیز آغاز شد، ولی فتوحات شام و فلسطین، از توجه به آن کاست. بدین ترتیب، نظام خلافت، پس از پایان جنگ های ردّه، به سرعت توجه مسلمانان را به مرزها و مسایل جدید جلب کرد و با فرافکنی مشکلات داخلی، اندیشه مسلمانان را از مسایل بنیادین نظام خلافت منحرف ساخت. با این تدبیر، جامعه نوپای مسلمانان که هنوز ارزش ها و اصول آن شکل منظمی نیافته بود، یک باره با گسترش جغرافیایی روبه رو شد و پیوستن شتابان جوامع جدید، جامعه متأثر از آموزه های پیامبر را پراکنده ساخت.

این مقام به وی سپرده می شد. در اواخر خلافت عمر، عبداللّه بن مسعود، کلیددار بیت المال کوفه بود.

جلوگیری کرد.(1) عمر، کسانی را برای امارت برمی گزید که در کنار قدرت طلبی و هم فکری با خلیفه، از توان تدبیر امور و به کارگیری فریب و نیرنگ نیز برخوردار باشند. او در گزینش کارگزاران، مفاسد اخلاقی افراد را مهم نمی دانست و نادیده می گرفت؛(2) چنان که مغیره را پس از متهم شدنش به زنا در بصره، امیر کوفه ساخت. تاریخ نگاران، نام والیان و کارگزاران معروف عمر را چنین ثبت کرده اند: مغیره بن شعبه، ابوموسی اشعری، عمرو بن عاص، معاویه بن ابی سفیان، عثمان بن عفان، عثمان بن ابی العاص، سعد بن ابی وقاص، ابوعبیده جراح، زید بن ثابت، عتاب بن اسید و یعلی بن امیه.(3)

منابع تاریخی نشان می دهد عمر تنها پست های غیر مهم را هنگام ضرورت، آن هم برای زمانی کوتاه، به صحابه بنام می سپرد؛ مانند امارت کوتاه مدت عمار بر کوفه و سپردن امور بیت المال کوفه به ابن مسعود.(4) این پدیده در زمانی که امویان و یاران نزدیکش، مانند معاویه و مغیره، والیان استان های پهناور بودند و از اختیارهای تام بهره می بردند، جایگاه شاخص های الهی در اندیشه خلیفه دوم را باز می نمایاند.

ولید بن عتبه که قرآن، وی را فاسق(1) خوانده است، ولی عثمان او را والی کوفه ساخت.(2) او در دوران چهار ساله اش به تدریج چنان گناه و فساد خویش را آشکار ساخت که حتی گاه در حال نماز نیز مست بود.(3) عبداللّه بن سعد بن ابی سرح و عبداللّه بن عامر بن کریز، والیان مصر و بصره نیز در شمار امویان مقام یافته در روزگار عثمان جای داشتند. عبداللّه بن عامر هنگام امارت بصره 25 ساله بود و حتی توانایی سخنرانی نداشت.(4)

عثمان همچنین حکم بن عاص و مروان بن حکم را که به وسیله پیامبر به طایف تبعید شده بودند، به مدینه بازگرداند و افزون بر بخشیدن اموال بسیار به ایشان، مروان را مشاور خویش ساخت.(5) این خیانت ها، در کنار گسترش اختیار معاویه در شام، سبب شد ستم و فساد به گونه ای جهان اسلام را فراگیرد که صحابه بنامی چون ابوذر و ابن مسعود قربانی شوند و مردم بیشتر سرزمین های اسلامی بر ضد خلیفه به پا خیزند.

تفاوت والیان دو خلیفه پیشین، به ویژه خلیفه دوم، با والیان خلیفه سوم، آن بود که گناهکاری و فساد والیان خلیفه دوم، شخصی و پنهان بود و از فریب، نیرنگ، قدرت و درشت خویی در کنترل اوضاع شهرها بهره می بردند، ولی کارگزاران عثمان، آشکارا به گناه، فساد و ستم آلوده بودند و فریب کاری

ص: 162

و ظاهرسازی در کار ایشان نبود. بدین سبب، خلیفه دوم تاکنون در میان اهل سنّت به زهد و ساده زیستی شناخته شده است، ولی خلیفه سوم چهره دیگری دارد.

اشتباه های بی شمار و مهم عثمان سبب شد شمار مخالفان خلیفه فزونی یابد و افزون بر مردم مصر، مردم کوفه، بصره و مدینه، همسران پیامبر، به ویژه عایشه، والیان سابقه دار عمر مانند مغیره و عمرو بن عاص و مهاجرانی چون طلحه و زبیر نیز به مخالفت با وی برخیزند و بساط فرمانروایی اش را برچینند.

می راند - به دو استان کوفه و بصره تقسیم شده بود. معاویه و یزید دو بار این منطقه را یک پارچه ساختند و به ترتیب، به زیاد و ابن زیاد سپردند تا با اقتدار و خشونت، سیاست های امویان را اجرا کنند. البته این مناطق، به سبب دشمنی شدید میان ساکنان بصره عثمانی و کوفه - به طور عمده - علوی، تا مدت ها از یکدیگر جدا بودند.

پرهیزکاری، دانش و کمالات انسانی استوار بود. بر همین اساس، رسول خدا صلی الله علیه و آله در آغاز ورود به مدینه، بدون توجه به تقسیم بندی های جاهلی آن روز، به اجرای پیمان برادری پرداخت. البته رسول خدا صلی الله علیه و آله بزرگان طوایف و قبایل را گرامی می داشت و حتی برای سران برجسته قریش، سهم مؤلفة القلوب را در نظر گرفت، ولی این کار ضرورتی سیاسی - اجتماعی بود و با هدف جلب دل های آنجامعه جاهلی صورت پذیرفت. محبوب ترین مردم نزد آن حضرت، پس از اهل بیت(ع)، انصار بودند که درباره برتری ها و بزرگواری هایشان، روایت های بسیاری از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بازگو شده است.

1. نمودار اعراب عدنانی (اعرابی که نسل آنها به حضرت اسماعیل بن ابراهیم می رسد)؛

2. نمودار شاخه های قریش (نضر) و کنانه (قبیله های مهم ساکن غرب جزیرةالعرب، به ویژه مکه)؛

3. نمودار تیره عبد شمس بن عبد مناف (برادر هاشم بن عبد مناف)، سرسلسله امویان؛

4. نمودار اعراب قحطانی یا یمنی (اعراب اصیل غیر ابراهیمی).(1)

برای بهره گیری بیشتر از این نمودارها، توجه به نکته های زیر ضروری است:

الف) نام برخی از تیره های اعراب عدنانی چنین است: قریش، ربیعه، تمیم، اسد، بنی زهره، ثقیف و هوازن. مهم ترین قبایل قحطانی نیز عبارتند از: اوس، خزرج، همدان، ازد، کنده، مذحج، حمیره و اشعری.(2)

ب) میان برخی از این قبایل، رقابت های تاریخی وجود داشت. برخی از این مرزبندی ها و رقابت ها که پس از آن در دوران خلفا و امویان در سیر رویدادها تأثیر گذاشت، عبارت است از:

یک - رقابت شدید بنی هاشم و بنی امیه(3) (هر دو از قریش عدنانی)؛

دو- رقابت اعراب عدنانی و قحطانی؛(4)

سه - رقابت ربیعه و مضر (هر دو از اعراب عدنانی).

ص: 166

ربیعه به تشیع گرایش داشت و بدین سبب مورد توجه حضرت علی(ع) بود. این موضوع سبب رقابت هایی میان این دو تیره، به ویژه در جنگ صفین شد؛ زیرا توجه بیشتر حضرت به رشادت های ربیعه، حسادت مضریان را برمی انگیخت.(1)

ج) ترتیب اسکان این قبایل در جزیرةالعرب، در آستانه پیدایش اسلام تا پیش از آغاز فتوحات چنین است:

اعراب عدنانی به طور تقریبی در نیمه شمالی جزیرةالعرب زندگی می کردند. به عبارت دقیق تر، مناطق مرکزی دو نیمه غربی جزیرةالعرب و نیز همه مناطق شمال شرق، جایگاه زندگی قبایل عدنانی بود. همه مناطق جنوب و جنوب شرق (عمان) و بیشتر مناطق شمال غرب نیز مسکن اعراب قحطانی (یمانی) به شمار می آمد. البته جایگاه اصلی اعراب قحطانی، یمن بود، ولی به سبب رویدادی تاریخی که به نابودی شهر سبا انجامید، بسیاری از آنها به شمال مهاجرت کردند. برخی از آنها مانند اوس و خزرج در مدینه اقامت گزیدند، برخی مانند خزاعه در حوالی مکه با کنانه پیمان مودت بستند، برخی در شام، مملکت غسانیان را سامان دادند و بخشی دیگر در حیره، در مرز ایران، ملوک آل منذر را پدید آوردند. نقشه زیر برای آشنایی بیشتر با موقعیت جغرافیایی جایگاه این قبایل، سودمند است.

با توجه به این که جزیرةالعرب از سه سو در محاصره دریا است، سربازان مسلمان در آغاز به ضرورت دفاع در برابر رومیان به منطقه شامات گام نهادند، ولی پیروزی های آغازین و دیگر عوامل، به موج فتوحات در سراسر شمال جزیرةالعرب انجامید. در دوران ابوبکر، فاتحان به اعراب مسلمان غیرمرتد محدود می شدند.(1) با آغاز خلافت عمر، فتوحات در عراق و مرزهای ایران از سر گرفته شد. این جنگ ها، از سویی سبب برانگیخته شدن اعراب به جنگاوری و مبارزه شد و از سوی دیگر، با رسیدن اخبار غنایم گسترده و زرق و برق موجود در آن سرزمین ها، به تدریج زمینه مهم ترین دگرگونی اجتماعی در میان همه اعراب جزیرةالعرب را فراهم آورد. بیشتر قبایل شمال و جنوب جزیرة العرب، به سوی عراق و شامات مهاجرت کردند. عمر به قبایل مرتدی که بار دیگر مسلمان شده بودند، اجازه شرکت در فتوحات را داد و صحابه را از مشارکت فعال در رویدادهای بیرون مدینه بازداشت. این کار سبب گسترش نقش اعراب بادیه (غیرحجازی) در فتوحات شد. ترکیب جمعیتی لشکر اعراب در قادسیه که در جدول زیر(2) نشان داده شده است، حجم و خاستگاه مهاجرت های خانوادگی را مشخص می سازد. این مهاجرت ها زمینه ساز دو دگرگونی برجسته در جهان اسلام شد:

1. ایجاد شهرهای جدید عربی، به ویژه ایجاد دو شهر کوفه و بصره با توجه به نیاز سربازان فتوحات که بیشتر از اعراب بادیه نشین بودند.(3)

ص: 168

2. برپایی دوباره نظام قبیله ای جاهلی با همه ویژگی های پیشین عمر برای اسکان و تقسیم بندی غنایم در شهرهای جدید. برای نمونه، شهر کوفه را به دو منطقه مضری و یمنی تقسیم کرد و همان تقسیم بندی های قبیله ای جاهلی را پدید آورد که بر اساس آنها، به اسکان سربازان و خانواده هایشان پرداخت.(1) بدین ترتیب، اعراب جاهلی بادیه را در چارچوب قبیله ای در شهرها اسکان داد و در تقسیم بیت المال نیز بر همین اساس رفتار کرد. در نتیجه، هر فرد موظف شد که چارچوب قبیله ای خود را پاس دارد و از پیشوا و عرفای قبیله فرمان برد.(2) این نظام، به ویژه در کوفه چنان ریشه دواند که دست کم تا نیم قرن پس از آن، هرگاه حکومت جدیدی قدرت را به دست می گرفت، در نخستین گام، پیشوایان جدید را در قبایل جای گزین می ساخت یا تقسیم بندی شهر را تغییر می داد.

ب) زکات مسلمانان؛

ج) مالیات زمین های مفتوح العنوه؛

د) عوارض تجارت و صنعت (به ویژه آن که ارباب صنایع غیر عرب بودند).(1)

افزون بر این، در روزگار معاویه، زمین ها و دارایی های پادشاهان ساسانی مصادره شد و گاه هدایای نوروز و مهرگان را نیز از ایرانی ها می گرفتند.(2) این اموال باید به بیت المال واریز می شد تا به مصرف جامعه مسلمانان برسد، ولی از دوران عثمان که بخشش ها و تصرفات نامشروع در بیت المال آغاز شد، تنها بخشی از درآمدها به بیت المال واریز می شد.(3) غنایم فتوحات، پس از کنار نهادن خمس آن، به فاتحان می رسید. در حقیقت، سرازیر شدن اعراب به سوی ایران و شامات نیز به همین دلیل بود. برای نمونه، هنگامی که نخستین لشکر اسلام، حومه بصره را فتح کرد و خبر طلا و نقره آن به حجاز رسید، اعراب به آن ناحیه سرازیر شدند.(4) در برخی از منابع تاریخی آمده است که خلیفه حاضر شد برای همراه کردن قبیله بجیله، یک چهارم غنایم را به آنها ببخشد.

میزان تأثیر سهمیه بیت المال در پایان خلافت عمر که فتوحات به تدریج از غنایم کلان قادسیه، مداین و نهاوند تهی شد، رو به فزونی نهاد. باید یادآور شد که جامعه اسلامی در آغاز خلافت عمر، تحت تأثیر غنایم فتوحات بود. بدین سبب، مهاجرت های گسترده ای صورت پذیرفت و شهرهای جدیدی پدید آمد، ولی پس از تثبیت تدریجی اوضاع در عراق و غرب ایران، فاتحان بیشتر به سهام بیت المال وابسته بودند و با همین انگیزه از خلیفه پیروی می کردند،(1) به گونه ای که روزی خلیفه دوم گفت: اگر بخواهم، می توانم مردم را کافر کنم. پرسیدند: چگونه؟ گفت: سهمیه شان را قطع می کنم. ابن ابی الحدید از استادش چنین بازگو کرده است که اگر عمر قبله را از کعبه به بیت المقدس تغییر می داد یا یکی از نمازهای پنج گانه را حذف می کرد، کسی لب به اعتراض نمی گشود؛ زیرا همه تلاش مردم، به دست آوردن مال بود و هنگامی که به آن می رسیدند، آرام می شدند.(2)

روش عمر در تقسیم بیت المال و ریخت و پاش ها و بخشش های کلان خلیفه سوم، سبب پدید آمدن تدریجی طبقه ای به نام اشراف (متمولان) با ثروت و درآمد اقتصادی فراوان، در جامعه اسلامی شد. به تدریج، ثروت و قدرت اقتصادی بر میزان نفوذ و دخالت های سیاسی و اجتماعی این گروه افزود. برای درک بهتر موقعیت این طبقه جدید، توجه به مواردی از نفوذ و فعالیت های ایشان ضروری است:

ص: 171

الف) در دوران عثمان، اشراف اموی به چپاول های گسترده بیت المال دست زدند.(1)

ب) اشراف مدینه، به ویژه طلحه و زبیر، در جریان کشتن عثمان، سرمایه گذاری بسیاری کردند.(2)

ج) اجتماع سرمایه های کلان طلحه و زبیر و امویان، در برافروخته شدن سریع آتش جنگ جمل تأثیر گذارد.

د) اشراف کوفه در ماجرای صفین نقش مهمی داشتند.(3)

از سوی دیگر، طبقه اشراف سبب دگرگونی چهره شهرها شدند؛ تا پیش از فتوحات، اعراب خانه هایی ساده داشتند، به گونه ای که خانه ها در مدینه بیشتر خشتی و یک طبقه بود و در حیاط جز چاه آب چیزی دیده نمی شد، ولی از فتوحات و فزونی ثروت ها و با ورود فرهنگ های جدید و معماران ملل گوناگون، ساختن خانه های بزرگ در مکه و مدینه آغاز شد.

عثمان، در دوران خلافت خود، در این کار پیش گام بود. او مسجد نبوی را گسترش داد و از گچ و سنگ، خانه ای بزرگ و باشکوه برای خود بنیان نهاد. دیگر صحابه نیز به ساختن خانه های گران بها و بزرگ روی آوردند. خانه های باشکوه زبیر در مدینه، کوفه و اسکندریه معروف بود.(4)

ص: 172

اشعار هجوآمیز و عاشقانه جاهلی، به وسیله فرزدق، اخطل، جریر و عمر بن ابی ربیعه در حجاز و عراق رواج یافت(1) و غنا و موسیقی حتی به خانه های اشراف مدینه گام نهاد.(2) بهترین توصیف درباره وضعیت اخلاقی جامعه، پس از گذشت نزدیک به بیست سال از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله ، در سخنان گهربار امیرالمؤمنین علی(ع) دیده می شود:

وضعیت امروز شما همانند آن روز شده است که خداوند رسولش را برانگیخت.(3) شما در زمانی به سر می برید که گوینده حق اندک است و زبان در گفتن راست، ناتوان. آنان که با حقند، خوارند و مردم به نافرمانی گرفتارند و سازش با یکدیگر را پذیرفتند (سازش کار هستند). جوانشان، بدخو؛ پیرانشان، گنه کار؛ عالمشان، دورو و قاری شان، سودجو است. نه خُردشان به سالمند حرمت می نهد و نه توانگرشان به مستمند کمک می کند.(4)

در دوران خلفا و معاویه، فسق و فجور در سطح امیران یا برخی لایه های اجتماعی وجود داشت، ولی زهد و پرهیزکاری صوفیانه نیز دیده می شد.(5) در حقیقت، جامعه اسلامی آمیزه ای از گرایش های گوناگون بود و بیش از همه، اخلاق و رفتارهای عمومی جامعه به سمت نابودی پیش می رفت. سیر قهقهرایی اخلاق در جامعه به گونه ای بود که سیدالشهداء(ع) می فرماید: «لما یبقی من الاسلام الا اسمه». مسعودی می نویسد: یزید اهل عیش و

ص: 174

طرب، حیوان بازی و شرب خمر بود. حتی یاران یزید و والیان او نیز اهل فسق بودند. اسباب لهو و سرگرمی به کار گرفته شده بود و مردم آشکارا شراب می نوشیدند.(1)

ه-) بهره گیری از علوم اهل کتاب جهت پر کردن خلأ فکری و فرهنگی جامعه.

این اقدام ها به تدریج در جامعه اسلامی تأثیر گسترده ای بر جای نهاد و در بیشتر حرکت ها، جنگ ها و دگرگونی های سیاسی و اجتماعی نقش اساسی یافت. شرح اجمالی برخی از این دگرگونی ها چنین است:

اقتصادی و اجتماعی، به شدت ممنوع بود. جلوگیری از پدید آمدن فضای علمی و اسلامی اصیل در جامعه، از اهداف اصلی دستگاه خلافت به شمار می آمد، به گونه ای که خلیفه اول و دوم، از هرگونه پرسش کلامی قرآنی به شدت جلوگیری می کردند؛ زیرا گسترش این پرسش ها می توانست به آیات قرآنی مربوط به پیروی و حکومت پس از نبی یا برتری های امیر مؤمنان، علی(ع) بینجامد.(1)

بنابراین، نابودی شأن نزول و سنّت های نبوی در گستره سیاسی و اجتماعی در شمار اهداف شعار «حسبنا کتاب اللّه » و فرمان ممنوعیت نقل و نگارش حدیث جای داشت. ازاین رو، مکتب صحابه مدینه که پس از مرگ عمر، به تدریج شکل گرفت، ویژگی هایی هم سو با شعارهای دستگاه خلافت داشت. این ویژگی ها عبارتند از:

الف) تنها صحابه مورد عنایت خلفا می توانند آزادانه کلاس حدیث برگزار کنند.

ب) کلاس ها زیر نظر خلیفه و صحابه قرار دارد و باید از بازگو کردن برتری های اهل بیت(ع) و مباحث اعتقادی، اجتماعی و سیاسی به شدت پرهیز شود.

ج) اجازه نقل حدیث در فقه با اجتهاد در برابر نص مقارن است تا محتوای حدیث ها با نظام خلافت هماهنگ باشد.

ص: 177

در این شرایط، ابن عباس که تنها عالم بزرگ قرآن است، چندان محدّث خوانده نمی شود و هیچ کس اجازه بازگو کردن برتری های اهل بیت(ع) را نمی یابد.(1)

ازاین رو، امام علی(ع)، قاریان آن روز جامعه را افرادی سودجو می خواند.(1) این امتیازها سبب رشد روزافزون قاریان در جامعه اسلامی شد و در عراق و شامات، طبقه ای به نام قراء به وجود آمد که به تدریج، از نظر سیاسی و اجتماعی، نقشی مهم یافت.(2)

این گروه را نمی توان در شمار روشن فکران یا شخصیت های علمی جامعه اسلامی جای داد و در زندگی نامه های دانشمندان و کتاب های تاریخ علوم اسلامی نیز از آنها یادی نشده است. این موج، نه با اندیشه پژوهش علمی همراه بود و نه چنین شهرتی داشت. جامعه آنها را به عنوان پیروان شریعت و همراهان قرآن می شناخت؛ عبادت کنندگانی که شبانه روزشان با قرآن سپری می شد. اهتمام این گروه به قرآن، سطحی و محدود به قرائت بود؛ زیرا:

الف) نگارش و روایت سنّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ممنوع بود.

ب) با پرسش های علمی، به ویژه درباره مباحث پیچیده قرآنی، به شدت برخورد می شد.

برای نمونه، خلیفه با مردی که درباره متشابهات قرآنی پرسشی کرده بود، گلاویز شد و او را مجروح ساخت و او را از هم نشینی با دیگر مسلمانان بازداشت.(3) پس از آن، علمای رسمی این روش را دنبال کردند، به گونه ای که شقیق بن سلمه اسدی، عالم معاصر معاویه، پرسشگران قرآنی را از بحث درباره معانی قرآن بازمی داشت.(4) همچنین هنگامی که درباره شأن نزول ها از

ص: 179

عبیده بن قیس کوفی می پرسیدند، می گفت: کسانی که این چیزها را می دانستند، رفتند و پایان یافتند.(1)

بر اساس روایت های تاریخی، عمر به چند تن از صحابه، از جمله ابن مسعود، این گونه پیام فرستاد: «این همه حدیثی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کنید، چیست؟» آنگاه خروج آنان را از مدینه ممنوع ساخت.(2) البته ابن مسعود و برخی دیگر از صحابه بنام ساکن عراق، بسیار کم به بازگو کردن روایت می پرداختند و سبب این کار را احادیثی چون «من فسر القرآن برأیه فلیتبوء مقعده من النار» می دانستند.

با ورود لهجه های گوناگون عربی و نیز ملل غیرعرب زبان به اسلام، به تدریج، ضرورت بحث از ادبیات و قواعد عربی برای فهم ظاهر قرآن رخ نمود. تاریخ نگاران، ابن عباس را نخستین کسی شمرده اند که از اشعار، برای فهم لغات قرآن بهره برد.(3) این گرایش ادبی، به تدریج بر علوم قرآنی تأثیر نهاد و به رواج بیشتر مباحث ادبی و سطحی قرآنی در جامعه انجامید.

قاریان در حجاز، به دلیل حضور صحابه و فرزندانشان، زمینه پیشرفت چندانی نیافتند. مهم ترین عرصه فعالیت آنها در عراقین و شام، میان اعراب مسلمان نسل دوم (تابعین) بود، به گونه ای که در جمل، کعب بن سور، قاضی بصره، قرآن را به گردن آویخت و به تبلیغ آن پرداخت تا کشته شد. در صفین نیز قاریان بصره و کوفه از سویی و قاریان شام از سوی دیگر، در آغاز

ص: 180

داعیه دار صلح بودند. سرانجام نیز گروه بی شماری از آنها، گروه خوارج را به وجود آوردند.

ب) انصار که بی اعتنا بودند و به دلیل وجود برخی مسایل سیاسی، اجتماعی و مذهبی مناقشه برانگیز میان آنان و مهاجران، نظام خلافت، ایشان را به حاشیه راند.

ج) مهاجران، قریشیان و یارانی که در سال های پایانی عمر پیامبر اسلام به وی پیوسته بودند. این گروه از صحابه با عنایت دستگاه خلافت روبه رو شدند. در نظام سیاسی، اصحابی مانند مغیره، عمرو بن عاص، سعد بن ابی وقاص، خالد بن ولید و امویان که بیشتر قریشی بودند و کمترین سابقه اسلامی را داشتند، از موقعیت و نفوذ فوق العاده ای بهره مند شدند.

در نظام علمی نیز با وجود بازداری عمر از پرداختن مردم به مسائل علمی، به تدریج طیفی از صحابه علمی یا حدیثی رشد کردند که بیشتر آنها در شمار غیر انصار جای داشتند. نظام علمی دستگاه خلافت بر دو اصل استوار بود:

1. انحصار سنّت در احادیث فقهی دلخواه نظام؛

2. گسترش اجتهاد صحابی حتی اگر مخالف نص باشد.

در روزگار عثمان، زمینه های فعالیت علمی صحابه پایه گذاری شد، ولی مرگ او آغازگر تلاش صحابه اهل فتوا و حدیث، به ویژه در مدینه بود.(1) به تدریج، در دوران معاویه، فعالیت صحابه چنان گسترش یافت که از شمار سی هزار صحابی مدینه، سه هزار تن به نقل حدیث می پرداختند. شماری از این گروه با حمایت خلفا و سپس امویان، زمینه پیدایش مکتب حدیثی اهل

ص: 182

سنّت در حجاز را فراهم آوردند. نام افراد این گروه و شمار روایت هایشان در منابع حدیثی اهل سنّت چنین است:

1. ابوهریره، 5374 حدیث؛

2. عایشه، 2210 حدیث؛

3. ابن عمر، 2630 حدیث؛

4. انس بن مالک، 2287 حدیث.

ابوهریره و عایشه از دشمنان بنام امام علی(ع) شمرده می شوند و ابن عمر از قاعدینی است که به خدمت امویان در آمد. انس بن مالک نیز صحابه معروفی است که حدیث غدیر را کتمان کرد و به نفرین حضرت علی(ع) گرفتار شد.(1) در برابر این صحابه، شماری از آنها تلاش خویش را در اجتهاد متمرکز کردند. خلیفه دوم، ابن مسعود و دیگران، در شمار این گروه جای دارند. البته خلیفه دوم و سوم و اطرافیانشان، پایه گذار اجتهاد مطلق حتی در برابر نص بودند و ابن مسعود بنیان گذار اجتهاد در کنار نص است.(2) در این موقعیت، اجتهاد لجام گسیخته چنان به پراکندگی و فرقه گرایی فقهی انجامید که در قرن هفتم، ناگزیر فرقه ها، محدود و اجتهاد به طور کلی ممنوع شد.

اجتهاد بی قید و شرط صحابی سبب شد شخصیت های برجسته آنان، خود را به ویژه از نظر سیاسی و اجتماعی، صاحب نظر بدانند و در برابر امیر مؤمنان علی(ع) بایستند و پدیده هایی چون قاعدین، ناکثین و امویان شکل بگیرد. به عبارت دیگر، رهاورد سیاست خلیفه دوم، شهرت صحابه

ص: 183

و نیز پدید آمدن برخی لقب ها و عنوان های فریبنده دینی بود که توانست در آینده، ادامه دهنده راه دلخواه دستگاه خلافت شود. البته جریان های علمی صحابه، به ایجاد مدرسه ها و مکاتب علمی گوناگون نیز انجامید که تفصیل آن در مباحث منطقه ای خواهد آمد. آن چه در این بخش مهم می نماید، آثار سیاسی و اجتماعی صحابه سازی است که به بیان نمونه هایی بسنده می شود.

نبودیم و از جنگ و جانبازی در پیشاپیش او سیر نمی شدیم تا با مرگ سیراب شدیم.(1)

وضعیت فکری جامعه چنان پست شده بود که مدفوع شتر عایشه را می بوییدند و می گفتند: عجب خوش بو و معطر است. عوارض این فروپاشی فکری چنان خطرناک بود که امام علی(ع)، در پایان جنگ جمل فرمان داد شتر سرخ مو و گران بهای عایشه را که زخم های فراوانی دیده بود، بکشند، آتش بزنند و خاکسترش را نیز بر باد دهند تا مبادا مانند گوساله سامری، معبود مردم شود.(2)

به راستی، آیا می توان گفت آن همه دشمنی پی گیر تاریخی با اهل بیت(ع)، از مسایل قبیله ای یا ترس و اقتدار امویان برخاسته است؟ به نظر می رسد پاسخ، منفی باشد و باید ستم به اهل بیت(ع) را معلول دشمنی های آگاهانه و بغض های پنهان قریشیان دانست. رفتار عایشه در برابر حکومت علی(ع)، بر درستی این سخن گواهی می دهد. او با وجود نص آیه «وَ قَرْنَ فی بُیُوتِکُنّ»، به بهانه اصلاح کار مسلمانان ره سپار بصره شد و پندهای امام و یارانش را نادیده گرفت. این کینه، دستگاه خلافت را به ویژه در دوران امویان بر آن داشت تا برای رویارویی با عنوان هایی چون «اهل بیت» و «بنی هاشم»، عنوان هایی مانند «ام المؤمنین»، «خال المؤمنین» و «صحابه» ایجاد کند و حتی با هدف تبلیغ بر ضد اهل بیت(ع)، به مسجدسازی روی آورد.

ص: 185

برنامه های علمی و فکری دوران خلفا، نشان دهنده جداسازی مقام مرجعیت دینی از جایگاه ریاست دینی جامعه است و نخستین گام در مسیر تبدیل خلافت به حکومت به شمار می آید؛ کاری که به وسیله معاویه، به طور رسمی انجام شد. در زمان او، مرزبندی میان دو مقام سیاسی و دینی در میان اهل سنّت رسمیت یافت. البته در این موقعیت نیز خلیفه از اختیار در تغییر احکام برخوردار بود و پیروی از وی واجب شمرده می شد. معنای این پدیده آن است که علمای دین در خدمت فرمانروایان و رجال سیاسی قرار داشتند و سنّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ارزش های قرآنی را از یاد برده بودند؛ زیرا در احادیث نبوی موجود در منابع اهل سنّت، مقام مستقلی به نام علما و مراجع علمی و فکری وجود ندارد.

در دوران خلافت عثمان، محدودیت روزگار عمر پایان پذیرفت و صحابه، به تدریج به سفر و فعالیت های تبلیغی و سیاسی روی آوردند. در این موقعیت، صحابه علوی تنها کسانی بودند که با هدف بهبود وضع جامعه، اصل امر به معروف و نهی از منکر را زنده کردند. نام و مرکز فعالیت شماری از این بزرگان عبارت است از:

1. ابوذر در شام و مدینه؛

2. ابن مسعود در کوفه؛(1)

3. مالک اشتر در کوفه؛

4. حکیم بن جبله در بصره؛

ص: 186

5. محمد بن ابی حذیفه در مصر؛

6. محمد بن ابی بکر(1) در مصر؛

7. عمار در مدینه همراه با دیگر صحابه؛

8. حجر بن عدی؛

9. سهل بن حنیف؛

10. ابوایوب انصاری؛

11. جابر بن عبداللّه انصاری.(2)

در قیام بر ضد عثمان، به تدریج، طلحه، زبیر، عایشه و عمرو بن عاص،(3) به صف مبارزه پیوستند، ولی بیشتر در مدینه فعالیت می کردند.

دوباره فعالیت های سیاسی مستقل صحابه شد. در این دوره، بیشتر صحابه غیرعلوی مانند مغیره، عمرو بن عاص و مروان، جذب دستگاه سیاسی معاویه شدند یا چون عایشه و ابن عمر به تأیید نظام حاکم پرداختند. در این موقعیت، فعالیت های حدیثی و فقهی صحابه آغاز شد و به سبب محدود شدن فعالیت های سیاسی اهل بیت(ع) گسترش یافت. در این دوران، با حمایت و جهت دهی معاویه و امویان، مدرسه های فکری گوناگون، به ویژه در حجاز پدید آمد.(1)

پژوهشگران دلیل این اقدام خلفا را درک خلأ علمی و فرهنگی جامعه از سوی آنان دانسته اند؛ خلأ آشکاری که وجود صحابه بی سواد و بیشتر جوان یا تازه مسلمانی که از محضر پیامبر بهره علمی کافی نبرده بودند و دایره معلوماتشان از روایت های فقهی فراتر نمی رفت، نمی توانست آن را پر کند. از سوی دیگر، قرآن بدون تفسیر چاره ساز نبود و اجتهاد نیز به دلیل کمبود تجربه مجتهدان، نمی توانست کارساز باشد. این اقدام خلیفه سبب شد که در جلسه ها و سخنرانی ها و مساجد، قصه های اهل کتاب جای گزین احادیث نبوی شود؛ قصه هایی که از سویی اخلاق زهدآمیز مسیحیان را ترویج می کرد و از سوی دیگر، مردم را از پرداختن به قرآن، حدیث و عترت بازمی داشت.(1) این اقدام هم چنین بر شخصیت های علمی صحابه غیرعلوی به شدت تأثیر نهاد و به نفوذ گسترده اسرائیلیات در احادیث کسانی چون ابوهریره انجامید.(2) امیر مؤمنان علی(ع) در ایام خلافتش به شدت با این جریان مخالفت کرد، ولی حکومت معاویه، بازگشت دوباره آنها را در پی داشت.(3)

ص: 190

می نماید که سبب درنگ آن حضرت در پذیرش خلافت نیز همین وضعیت دشوار بود. آن بزرگوار می فرمود: «من کار را چنان پراکنده می بینم که قلب ها بر آن آرام نگرفته است و عقل ها بر آن ثبات ندارد».(1) امام که جامعه را از فتنه و گمراهی آکنده می دید،(2) پس از پذیرش ناگزیر خلافت، با دو مشکل برجسته روبه رو شد: جویندگان قدرت و جویندگان ثروت. نخستین مشکل در مخالفت های معاویه، طلحه، زبیر، عایشه و امویان و دومین مشکل، در اعتراض های گسترده به تقسیم عادلانه بیت المال آشکار شد.

ب) اجتهاد مطلق و بدون قید و شرط که در پرتو آن، هر صحابه ای می توانست تصمیم های سیاسی و دینی گوناگونی بگیرد و به نام مصلحت و اصلاح، حتی با خلیفه برحق بجنگد؛

ج) معیار حق و باطل شدن شخصیت های دینی یا سیاسی ساخته شده به وسیله خلفا.

3. جامعه از ارزش های اخلاقی تهی شده بود. دنیاپرستی و زراندوزی، ویژگی اصلی جامعه آن روز به شمار می آمد و به ویژه در میان صحابه، قاریان و اشراف عراق و حجاز رواج داشت. ازاین رو، سران سپاه جمل و معاویه توانستند با بخشش های فراوان خویش، طبقه های گوناگون جامعه، به ویژه رجال سیاسی، اجتماعی و مذهبی شهرها را جذب کنند.

رهاورد این دشواری های گسترده، تحمیل سه جنگ خونین بر حضرت، در مدت کوتاه خلافتش بود. شمار تفصیلی کشتگان این نبردها چنین است:

الف) جمل، پانزده هزار تن (ده هزار نفر بصری و پنج هزار نفر از لشکر حضرت)؛(1)

ب) صفین، هفتاد هزار تن (بیست و پنج هزار نفر از سپاه حضرت و چهل و پنج هزار نفر شامی)؛(2)

ج) نهروان، نزدیک به دویست و چهل و نه تن (دویست و چهل نفر از خوارج و نه نفر از سپاه حضرت).(3)

سالیان دراز، حاکمیت برنامه های دستگاه خلافت در جامعه، سبب بی اعتنایی مردم شده بود، به گونه ای که با سرپیچی از فرمان امام علی(ع)، وی را در سخت ترین موقعیت ها تنها گذاردند. جامعه چنان پراکنده و ناتوان بود که سال شهادت حضرت و صلح امام مجتبی(ع)، با افتخار، عام الجماعة خوانده شد. امام علی(ع) مهم ترین دستاوردهای خلافتش را چنین یادآور می شود:

آیا حکم قرآن را در میان شما جاری نداشتم و خاندان پیامبر را که

ص: 194

گوهران دینند، برای شما نگذاشتم؟ رایت ایمان را میان شما برپا کردم و مرزهای حلال و حرام را برایتان جدا کردم، از عدل خود، لباس عافیت بر تنتان پوشاندم و با گفتار و کردار خویش، معروف را میان شما گسترانیدم و با خوی خود نشان دادم که اخلاق گزیده چیست.(1)

مهم ترین برنامه حکومتی امام علی(ع)، اصلاحات در جامعه اسلامی بود که با ترک سنّت و اجتهادهای خلفای پیشین و زنده ساختن عملی سنّت نبوی صورت پذیرفت. البته این اصلاحات به سبب ناآگاهی مردم، به طور کامل انجام نگرفت و با شهادت حضرت، جامعه دیگر بار به سنّت خلفا و اسلام اموی روی آورد.(2)

خلافت عثمان و قتل او و آغاز خلافت امام علی(ع)، بهترین بهانه تبلیغاتی را به دست معاویه داد و سرانجام در حکمیت، به نخستین پیروزی خود دست یافت. این پیروزی که با صلح امام حسن(ع) کامل شد، معاویه را فرمانروای جهان اسلام ساخت. در آن موقعیت، جامعه اسلامی چهره واقعی معاویه را نمی شناخت و با اهداف پلیدش آشنا نبود. تنها امیر مؤمنان، علی(ع)، معاویه را می شناخت و می کوشید او را در فرصت های گوناگون به مسلمانان معرفی کند. امام علی(ع)، معاویه را فردی بدون پیشینه درخشان دینی و شرافت خانوادگی می دانست و وجودش را قلمرو فرمانروایی شیطان می خواند. ایشان دراین باره فرمود:

شیطان بر تو حکومت می کند و با تو به آرزوهایش می رسد؛ زیرا روح و خون او در سراسر وجودت جریان دارد. تو را چه به زمام داری؟ نه پیشینه دینی درخشان داری، نه شرافت والای خانوادگی. از دشمنی های ریشه دار، به خدا پناه می برم.(1)

برنامه های سیاسی معاویه در دو بخش تاریخی قابل بررسی است:

پنج - در کنار ترویج اندیشه عثمانیه که به معنای حقانیت خلافت امویان بر اساس امضای سقیفه بود، به نابود ساختن یاد و نام علی(ع) و برتری های اهل بیت(ع) پرداخت. ازاین رو، هم زمان با جعل حدیث به سود اندیشه عثمانی، رجال و بزرگان شیعه را از بیان برتری های اهل بیت(ع) و روایت های آنان بازداشت.(1)

شش - نظام خلافت را که حتی بر اساس باورهای اهل سنّت، شرط ها و ویژگی هایی داشت، به نظام مُلک و حکومت تبدیل کرد.

نظام ملک و حکومت از چهار ویژگی برخوردار است:

اول - حاکم با قهر به قدرت می رسد؛

دوم - به اجبار از جامعه بیعت می گیرد؛

سوم - در برابر احکام اسلامی تعهدی ندارد؛

چهارم - پیروی از او بر همه مردم واجب است.

بدین ترتیب، پس از سی سال، چهره باطنی سقیفه آشکار شد و این حدیث نزد اهل سنّت رواج یافت: «الخلافه ثلاثون عاما ثم یکون بعد ذلک الملک؛ خلافت سی سال است. سپس حکومت به سلطنت تبدیل می شود».(2)

ولایت عهدی یزید بود. این کار دشوار بود و موانعی بزرگ فرارو داشت. پیمان صلح با امام حسن(ع) و وجود مبارک آن حضرت، آماده نبودن جامعه اسلامی و گناه و فساد آشکار یزید، بخشی از این موانع به شمار می آمد. معاویه برای از میان برداشتن موانع، از فرصت و توان کافی برخوردار بود. ازاین رو، به اقدام های تدریجی و مرحله ای زیر دست یازید:

الف) قتل های زنجیره ای، مانند شهادت امام حسن(ع) و مسموم ساختن سعد بن ابی وقاص و عبدالرحمن بن خالد بن ولید؛

ب) سامان دادن جنگ قسطنطنیه به فرماندهی یزید در سال 49 ه- .ق که اصحاب معروفی چون ابن عباس، ابن عمر، ابن زبیر و ابوایوب انصاری در آن شرکت داشتند؛(1)

ج) رفتن به سفرهای تبلیغاتی حج، پس از شهادت امام مجتبی(ع) همراه با فرزندش یزید؛

د) استفاده از کسانی چون مغیره و زیاد و آماده کردن عراقین برای بیعت با یزید؛(2)

ه-) دعوت بزرگان شهرها و طوایف، به ویژه بزرگان عراقین به دمشق و بیعت گرفتن از شامات و عراقین برای یزید؛(3)

و) واگذاردن بیعت گیری از مردم به والیان شهرها؛(4)

ز) سفر به حجاز در سال 56 ه-.ق(5) برای گرفتن بیعت از حجاز و سرکوبی مستقیم مخالفان ولایت عهدی یزید.(6)

ص: 199

بدین ترتیب، معاویه حکومت امویان را استوار ساخت و به تمام آرزوهایش دست یافت. در این موقعیت، حکومت مسلمانان بازیچه امویان شد و وضعیت فکری و اعتقادی مردم، هم گام با وضعیت سیاسی، از اسلام راستین دور شد. اهل بیت(ع) در انزوای شدید قرار گرفتند و نفرین و سب امام علی(ع) رواج یافت.

نام علمای معروف سرزمین های اسلامی در دوران معاویه چنین است:

1. ابن عباس (حجاز)

2. ابن عمر (حجاز)

3. مسور بن مخرمه زهری (حجاز)

4. سائب بن یزید (حجاز)

5. عبدالرحمن بن حاطب

6. ابوبکر بن عبدالرحمن (حجاز)

7. سعید بن مسیب (حجاز)

8. عروه بن زبیر (حجاز)

9. عطاء بن یسار (حجاز)

10. قاسم بن محمد بن ابی بکر (حجاز)

11. عبیده بن قیس سلمانی (عراق)

12. ربیع بن خثیم ثوری (عراق)

13. زر بن حبیش (کوفه)

ص: 200

14. حارث بن قیس جعفی (کوفه)

15. عمرو بن عقبه بن فرقد

16. احنف بن قیس (بصره)

17. حارث بن عمیر زبیدی

18. سوید بن غفله جعفی (کوفه)

19. عمرو بن میمون اودی

20. مطرف بن عبداللّه

21. شقیق بن سلمه (کوفه)

22. عمرو بن شرحبیل

23. عبداللّه بن یزید خطمی

24. حارث الاعور همدانی (کوفه)

25. مسروق بن اجدع (کوفه)

26. علقمه بن قیس خشعمی (کوفه)

27. شریح بن حارث کندی (کوفه)

28. زید بن وهب همدانی.(1)

از مجموع این دانشوران، تنها ابن عباس و حارث همدانی، شیعه به شمار می آیند. البته احنف بن قیس و زر بن حبیش نیز تمایلات علوی داشتند، ولی از رجال علمی و فکری شیعه شمرده نمی شوند.

ص: 201

حکم در مکه و مدینه، پیامبر را می آزرد. سرانجام پیامبر، او و فرزندش، مروان را از مدینه بیرون کرد.

4. عتبة بن ربیعة بن عبدالشمس بن امیه (پدربزرگ مادری معاویه)؛

5. شیبة بن ربیعه (عموی مادری معاویه)؛

6. ولید (دایی معاویه)؛

عتبه، شیبه و ولید در جنگ بدر به دست امیر مؤمنان علی(ع) و حمزه کشته شدند.

7. ابوسفیان بن حرب بن امیه (پدر معاویه)؛

8. معاویة بن مغیره بن ابی العاص بن امیه (پدربزرگ مادری عبدالملک بن مروان)؛

معاویة بن مغیره، حضرت حمزه را پس از شهادت مثله کرد و خود نیز به دست امیر مؤمنان علی(ع) و عمار کشته شد.

9. ام جمیل (خواهر ابوسفیان و همسر ابولهب).

پس از هجرت پیامبر به مدینه نیز مبارزه بنی امیه با اسلام ادامه یافت. آنان در جنگ های بدر، احد، خندق و فتح مکه بر ضد اسلام جنگیدند. البته پس از فتح مکه، در ظاهر اسلام آوردند و در شمار «طلقاء» (آزادشدگان پیامبر) قرار گرفتند. پیامبر هنگام توزیع غنایم جنگ حنین، فرزندان امیه را در گروه «مؤلفة قلوبهم»(1) جای داد و بخشی از غنایم را به آنها بخشید.

ص: 204

پس از فتح مکه، بنی امیه به مدینه کوچیدند و در انزوای سیاسی قرار گرفتند. مروان و پدرش نیز پس از مدتی تبعید شدند. پیامبر از دادن حق ذوی القربی که در آیه خمس آمده است، به آنان خودداری کرد و این حق را ویژه بنی هاشم خواند. البته همه افراد بنی امیه در انزوای سیاسی به سر نمی بردند و رسول خدا صلی الله علیه و آله دو تن از آنان را که به بنی هاشم و اهل بیت(ع) گرایش داشتند، به حکومت برخی از مناطق گماشت.

علی(ع) به همراه بنی هاشم و پیروانشان، در زمان خلافت ابوبکر و عمر خانه نشین شدند و بنی امیه قدرت یافتند. فرماندهی لشکرها نیز به مشرکان سابق و منافقان امروز، به ویژه یزید (برادر معاویه) و معاویه واگذار شد. عثمان که از بنی امیه و مشاور ویژه ابوبکر و عمر بود، در واگذاری مقام ها نقش داشت. با خلافت عثمان، بنی امیه بر همه ولایت های اسلامی چیرگی یافتند؛ زیرا سیاست عثمان، کنار نهادن والیان غیراموی بود. برای نمونه، مغیرة بن شعبه و عمرو بن عاص را به دلیل آنکه از بنی امیه نبودند، کنار گذاشت و پست های کلیدی کوفه، بصره و مصر را به بنی امیه بخشید.(1)

در پایان، یادآوری بخشی از سخنان پیامبر اسلام و امیر مؤمنان، علی(ع) برای شناخت بیشتر بنی امیه سودمند است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

وای بر بنی امیه، وای بر بنی امیه، وای بر بنی امیه!(2) بدترین قبایل عرب، بنی امیه، بنی حنیفه و ثقیف هستند. هر دینی آفتی دارد و آفت این دین، بنی امیه است. دشمن ترین مردم با ما، بنی امیه و بنی مخزوم هستند. هرگاه معاویه را بر

ص: 205

منبر من دیدید، او را بکشید.(1)

امیر مؤمنان، علی(ع) نیز فرمود:

فرزندان عبد شمس، شمارشان بیشتر، مکارتر، فریب کارتر، بدکارتر و زشت روترند، ولی ما [بنی هاشم] زبانمان گویاتر و فصیح تر و از نظر اخلاق، خیرخواه تر و خوش روتر هستیم.(2)

آگاه باشید! همانا ترسناک ترین فتنه ها، فتنه بنی امیه درباره شماست؛ فتنه ای کور و تیره که بر همه جا چیره شده و بلای آن دامن گیر نیکوکاران است. به خدا سوگند، بنی امیه پس از من برای شما زمام داران بدی خواهند بود. آنان با شما مانند شتری سرکش برخورد می کنند که دست به زمین می کوبد، لگد می زند، با دندان گاز می گیرد و از دوشیدن شیر امتناع می ورزد و از شما جز کسی که برای آنان سودمند باشد یا آزاری به آنان نرساند، به جا نمی گذارند. بلای فرزندان امیه بر شما طولانی خواهد ماند، چندان که یاری خواستن شما از ایشان مانند یاری خواستن بنده از مولای خود یا تسلیم شده از پیشوای خود باشد. فتنه های بنی امیه پیاپی با چهره ای زشت و ترس آور و تیرگی به تاریکی عصر جاهلیت بر شما فرود خواهد آمد. نه نور هدایتی در آن پیدا [است] و نه پرچم نجاتی در آن روزگار به چشم می خورد.(3)

پس از چیرگی فرزندان امیه، خانه ای در شهر و خیمه ای در بیابان برجا نمی ماند، مگر آن که ستمگران بنی امیه اندوه و غم را به آنجا می کشانند. [آنها] بلا و کینه توزی را در همه جا وارد می کنند. پس در آن روز، هیچ عذرخواهی در آسمان و یاوری در زمین برای مردم باقی نخواهد ماند؛ زیرا خود، نااهلان را به زمام داری برگزیده اید و زمام داری را به جایگاه دروغین

ص: 206

نهاده اید.(1)

روزهای عمر، کنار آرامگاه حضرت حمزه شتافت، پای بر گور آن حضرت کوفت و گفت: «برای چیزی با ما جنگیدی که سرانجام به دست ما افتاد.» ابوسفیان در روزگار خلافت عثمان، خدای را چنین می خواند: «خدایا، کار را به اوضاع جاهلیت بازگردان و حکومت را حکومتی غاصبانه ساز و ارکان زمین را برای بنی امیه قرار ده».

خلافت ابوبکر و عمر حاکم دمشق شد. عتبه نیز در جنگ جمل، لشکر عایشه را یاری داد و پس از جنگ به مدینه گریخت. او پس از مرگ عمرو بن عاص، استاندار بصره شد و پسرش، ولید، هنگام مرگ معاویه، فرماندار مدینه بود.(1) ام حبیبه، معروف ترین خواهر معاویه است. او در مکه اسلام آورد و با همسرش به حبشه هجرت کرد، ولی شوهرش در آنجا مسیحی شد و ام حبیبه با پیامبر ازدواج کرد.(2) بر اساس برخی روایت های تاریخی، ام حبیبه پس از مرگ خلیفه سوم، پیراهن خونین وی را به همراه نامه ای برای معاویه فرستاد.(3)

ولی عهدش با وی ازدواج کرد، ولی اخلاقش را نپسندید و پس از مدت کوتاهی طلاقش داد. یزید و خواهرش، امة المشارق که در کودکی درگذشت،(1) فرزندان میسون به شمار می آیند.

او کاخ سبز را در دمشق پی افکند و در پاسخ به اعتراض مؤمنان چنین گفت: ما کنار روم زندگی می کنیم و جاسوسان آنان به شهر ما می آیند. باید در برابر آنان از ابهت برخوردار باشیم و از ساده زیستی بپرهیزیم. به همین دلیل، عمر او را «کسرای عرب» می خواند. معاویه به پوشاک بسیار اهمیت می داد و به آن فخر می فروخت. او لباس های حریر می پوشید و بر چارپایانی با زین های آذین شده و رواندازهای دیبا می نشست. ظرف های کاخش نیز از طلا و نقره بود. او نخستین حاکمی بود که در جهان اسلام بر تخت نشست و سبب آن، چاقی بسیارش بود.

خانواده معاویه نیز جامه های زربفت و لباس هایی از پوست درندگان می پوشیدند. در یکی از سفرهای او به مدینه، پانزده استر با رواندازهای پوستین ارغوانی رنگ در پی اش روان بود که بر هریک، کنیزکی با پیراهن گشاد و رنگین نشسته بود. او در مدینه، حاضران محفلش را نواخت و ده تا صد دست از جامه های ویژه خود را به هر یک بخشید.

معاویه تاجی داشت که با گذشت هر سال از حکومتش، گوهری بر آن می افزود. این گوهرها، گوهران حکومت خوانده می شدند. او نخستین کسی بود که انگشتر را به دست چپ کرد و این کار را رواج داد. در زمان خلافتش، تجارت انواع عطرها به اوج خود رسید و کاروان ها و مکان هایی برای حمل و نقل و انبار عطرهای هند در نظر گرفته شد. او کنیزی کارآزموده

ص: 211

داشت که مسئول رنگ کردن محاسنش بود. ابن عبد ربه می گوید: «معاویه را دیدم. او ریشش را چنان رنگ کرده بود که به طلا می ماند».(1)

عبداللّه بن ابی بریده می گوید: من و پدرم نزد معاویه رفتیم. پس از غذا، شراب آوردند. معاویه نوشید و به پدرم داد. پدرم گفت: از زمانی که پیامبر نهی کرد، دیگر نمی آشامم.(1)

در مورد شراب خواری معاویه پس از شهادت امیر مؤمنان، علی(ع) و استقرار حکومت معاویه، اختلاف است. برخی بر این باورند که او دیگر شراب نمی خورد و گروهی گفته اند که پنهانی شراب می آشامید.(2)

سوی آسمان برآورد و چنین دعا کرد: خدایا، آنان را واژگون کن و به سوی آتش ببر».(1)

امیر مؤمنان، علی(ع) درباره معاویه فرمود: «پرده او پاره شده است.» ابن ابی الحدید در توضیح این سخن می گوید: معاویه بسیار مزاح می کرد و دوستانی ویژه شب نشینی داشت. او به وقار و قانون حکومت پای بند نبود، مگر زمانی که به جنگ امیر مؤمنان رفت و به حفظ ظاهر نیازمند شد. وی در زمان خلافت عمر، از خلیفه می هراسید و بخشی از کارهایش را پوشیده می داشت، ولی پوشیدن جامه های ابریشمین و به کارگیری ظروف طلا و نقره و نشستن بر چارپایان زینت شده را ترک نکرد. او در زمان عثمان به شدت پرده دری می کرد و هر کردار زشتی را آشکارا انجام می داد. علاقه او به غنا سبب شد در زمان فرمانروایی اش، آوازخوانان از سرزمین های گوناگون به شام روی آورند.

از دیگر سرگرمی های معاویه، به سر بردن در استراحتگاه های خارج از شهر بود. پس از تصرف عراق، شام، ایران و مصر، اشراف و حاکمان اعراب که شهرنشین شده بودند، به عادت قدیمی پدرانشان، مدتی از سال را خارج از شهر و محل حکومت و تجارت خود می گذراندند. معاویه زمستان ها را در صنبره اردن سپری می کرد و یزید بیشتر سال را در حوّارین می گذراند. آنان پس از باران های بهاری، باقی مانده سال را در صحرا به سر می بردند.

ص: 214

ناگفته پیدا است که سرگرمی های انسان با گذر عمر تغییر می کند. معاویه نیز چنین بود. در سنین کهولت، روزی عمر وبن عاص از او پرسید: امیر، به کدام لذت علاقه مندی؟ گفت: به زنان گرایش ندارم. از نیک و نرم غذا نیز به اندازه ای خورده ام که نمی دانم کدام لذیذتر و بهتر است و آن قدر عطر بوییده ام که نمی دانم کدام خوش بوتر است. دیگر هیچ چیز برایم از نوشیدنی خنک (شراب) در روز گرم تابستان و نگریستن به نوه هایم که پیرامونم می گردند، لذیذتر نیست.(1)

پیامبر را مبنی بر این که تو (عمار) را گروهی ستمگر می کشند، برایش خواند. معاویه گفت: تو کهن سال و بی خردی و هنوز حدیث می گویی... او را علی کشت که به جنگ آورد و زمانی که از اصحاب شنید که پیامبر فرموده است: «پس از من، سال های سختی شما در دوران معاویه خواهد بود و صبر کنید»، به تمسخر می گفت: پس صبر پیشه سازید.(1)

او می کوشید خود را بردبار نشان دهد. اگر کارگزارانش جنایتی می کردند، آنها را مقصر می خواند تا خودش به عفو و بخشش معروف شود.

نمی بینم... . معاویه، چرا مردم را به کشتن می دهی؟ بیا با یکدیگر بجنگیم. هرکس پیروز شد، خلافت از آن او شود و جنگ پایان یابد».

عمرو بن عاص که کنار معاویه ایستاده بود، گفت: سخن منصفانه ای است. معاویه پاسخ داد: بی انصافی می کنی. مگر نمی بینی هرکس در برابرش قرار می گیرد، کشته می شود. عمرو گفت: دوری از جنگ تن به تن با او برای تو خوب نیست. معاویه پاسخ داد: تو در اندیشه پس از من هستی تا خودت به ریاست برسی.(1)

ج) برادر، دایی و پدربزرگ معاویه در جنگ بدر با مسلمانان نبرد کردند و کشته شدند. امیر مؤمنان علی(ع) این واقعیت را به وی گوشزد می کند و می فرماید: آن شمشیر هنوز با من است و اکنون در برابر تو.(1)

هنگامی که انصار در سفر مدینه پیاده به دیدارش رفتند، از آنها پرسید: بر سر شترهای آبکشتان چه آمد؟ گفتند: در جنگ های صدر اسلام، در راه مبارزه با تو و پدرت تلف شدند.(2)

از دیگر ویژگی های شرم آور معاویه، نام وی بود که بررسی آن گذشت. شهادت صحابی بزرگوار حجر بن عدی نیز مایه سرزنش معاویه به شمار می آید. حکومت شاهانه در شام، مخالفت با احکامی مانند حرمت شراب، ربا و جامه ابریشمین، ترویج دشنام به امیر مؤمنان و سرانجام سپردن ولایت عهدی به یزید، از دیگر مواردی است که مایه سرافکندگی معاویه شده است.

بتوانید بر آنان حکومت کنید. گاه با کسی دیدار می کنم که می دانم با من دشمن است، ولی با بردباری، او را به سخن گفتن وادار می کنم و او هرچه در دل دارد، بیرون می ریزد. با این کار، او برادرم می شود و من از وی استفاده می کنم.(1)

هنگامی که از حکومت او و فرزندش، یزید، سخن به میان می آمد، این شکیبایی به درشتی تبدیل می شد. او به ویژه پس از شهادت امام حسن(ع) از بردباری دست کشید و با پایان بخشیدن به رفت وآمد با یاران پیشین امیر مؤمنان، علی(ع)، سیاست کشتار شیعیان و خشونت بیشتر را به اجرا گذاشت.

پیشوای آنان، منافق فرزند منافق است که آنان را به سوی آتش فرا می خواند.(1) قیس بن سعد بن عباده نیز در نامه ای به معاویه نوشت: تو بت فرزند بت هستی. با ناخشنودی اسلام را پذیرفتی و با رغبت از آن خارج شدی. ایمانت بی پیشینه است و نفاقت تازگی ندارد.(2)

مغیره می گوید: شبی نزد معاویه بودم و به او سفارش کردم اکنون که به حکومت دست یافتی، با بنی هاشم به نرمی برخورد کن. معاویه گفت: هرگز! ابوبکر [هنگامی که] به حکومت رسید، به نرم خویی رفتار کرد و نابود شد و نامش از یاد رفت. پس از او عمر آمد. او نیز چنین رفتار کرد و نامش فراموش شد. سپس عثمان خلیفه شد که ما به برتری او نمی رسیم. او نیز کشته شد و از یاد رفت، ولی نام این شخص هاشمی (پیامبر اسلام) را هر روز پنج بار در اذان فریاد می کنند. با وجود زنده ماندن اسم محمد، ما چه می توانیم بکنیم؟ هرگز این پیشنهادها را نمی پذیرم. باید این دین و این شخص را چنان دفن کنم که دیگر نامش را نبرند.(3)

مقدام بن معدی کرب می گوید: به معاویه گفتم تو را به خدا سوگند، آیا می دانی پیامبر [مسلمانان را] از پوشیدن حریر باز داشت؟ پاسخ داد: آری. گفتم: تو را به خدا سوگند، آیا از پیامبر شنیدی که از پوشیدن طلا نهی کرد؟ پاسخ داد: آری. گفتم: تو را به خدا، سوگند آیا می دانی که پیامبر پوشیدن پوست درندگان و نشستن بر حیوانی را که زینش از پوست درندگان است،

ص: 220

حرام دانست؟ گفت: آری. گفتم: به خدا سوگند، من همه این چیزها را در خانه تو دیدم.

عطاء بن یسار می گوید: معاویه یک جام طلایی را بیش از وزنش فروخت و معامله ای ربایی انجام داد. ابودردا به او گفت: از پیامبر شنیدم که این گونه معامله درست نیست. معاویه گفت: به نظر من، این گونه معامله، اشکالی ندارد.(1)

معنوی معرفی می کرد. افزون بر این، معاویه برای نشان دادن دانش خود، به پیروی از ابوبکر، عمر و عثمان، به بدعت در دین روی آورد و به مخالفت با قرآن و پیامبر پرداخت. بخشی از بدعت های وی عبارت است از: گفتن اذان در نماز عید فطر و قربان، تغییر سنّت در دیه، جایز دانستن ازدواج هم زمان با دو خواهر، کامل خواندن نماز در سفر، خواندن خطبه نماز عید پیش از آن، نگفتن تلبیه حج و نگفتن تکبیر هنگام بلند شدن و نشستن در نماز.(1) از سوی دیگر، او امیر مؤمنان علی(ع) را از دانش جنگ بی بهره می دانست. امام علی(ع) در پاسخ به این ادعا فرمود: به خدا سوگند! معاویه از من سیاستمدارتر نیست، بلکه او حیله گر و جنایتکار است و اگر نیرنگ ناپسند نبود، من زیرک ترین افراد بودم.(2)

حضرت علی(ع) در پاسخ به ادعای خون خواهی معاویه فرمود: «قاتل عثمان تو بودی که به یاری اش نیامدی تا از مرگش بهره ببری».

معاویه، سرانجام با حکمیت، خود را خلیفه خواند و پس از شهادت امیر مؤمنان علی(ع)، همه شرایط امام حسن(ع) را برای صلح پذیرفت تا به آرزوی دیرینه اش؛ حکومت بر جهان اسلام دست یابد. او پس از رسیدن به قدرت گفت: من برای آن که نماز بگزارید، روزه بگیرید، حج به جای آورید یا زکات بپردازید، با شما نبرد نکردم؛ من جنگیدم تا حکومت بر شما را به دست آورم.(1)

قدرت کوشید سیره حضرت علی(ع) و پیروانش فراموش شود. شیعه کشی و دشنام گویی به امیر مؤمنان علی(ع) از زمان جنگ صفین آغاز شد و پس از امضای پیمان صلح گسترش یافت. معاویه کسانی چون مغیره، کثیر بن شهاب، مروان، عمرو بن سعید و زیاد بن ابیه را که در دشنام گفتن به امیر مؤمنان، علی(ع) و وارد آوردن فشار بر شیعه معروف بودند، فرماندار ساخت. او علی(ع) را این گونه دشنام می داد و فرمان داد نمایندگانش نیز چنین کنند: «خدایا، ابوتراب در دین تو بدعت گذاشت و مانع راه تو شد. بهره اش را لعن شدید و عذاب دردناک قرار ده.» مغیره و سعد بن وقاص به او گفتند: اکنون که به حکومت دست یافتی، دشنام به علی(ع) را کنار بگذار. او پاسخ داد: نه، این برنامه ادامه می یابد تا کودکان بر آن پرورش یابند و بزرگ شوند و بزرگ ترها پیر و فرتوت شوند.

معاویه برای محدود کردن شیعیان و پخش نشدن وصف برتری های امیر مؤمنان علی(ع)،(1) به فرماندارانش به ویژه فرماندار کوفه دستور داد تا پیروان علی(ع) را از بین ببرند و هرگونه که ممکن است، با گواهی سازی بر ضد آنها، آنان را به مرگ محکوم کنند. همچنین نامشان را از فهرست بیت المال، پاک و خانه هایشان را ویران سازند. او از شیعیان می خواست بر فراز منبر، علی(ع) را نفرین کنند. امیر مؤمنان، علی(ع) این موقعیت را پیش بینی کرده(2) و

ص: 224

به یارانش فرموده بود: اگر از شما خواستند مرا نفرین کنید، بپذیرید، ولی از من بیزاری نجویید.(1)

زیاد، حاکم کوفه، به معاویه نوشت: مسلم بن زیمر و عبداللّه بن نجی که از قبیله حضرمی اند، بر دین علی(ع) هستند. با آنان چه کنم؟ معاویه پاسخ داد: هرکسی را که بر دین علی(ع) است، بکش و پیکرش را مثله کن. نسابه ابو جعفر محمّد بن حبیب بغدادی (متوفی 245) در کتاب خود به نام المحبر نقل کرده است: زیاد بن ابیه، مسلم بن زیمر و عبداللّه بن نجی را - که هر دو حضرمی بودند - در کوفه بر بالای خانه شان بر دار کشید و چند روز به همان حال بالای دار ماندند و گناهشان این بود که هر دو شیعه بودند.

این امر به فرمان معاویه صورت گرفت و حسین بن علی(ع) در نامه خود به معاویه در این مورد نوشت: آیا تو نبودی که حجر و آن دو نفر حضرمی را - که پسر سمیه درباره آنها بر تو نوشت که اینان بر آیین علی و فرمان بر او هستند، پس آنها را بکش - به قتل رساندی و نوشتی که هرکس بر آیین علی و فرمان بر او باشد، او را بکش و نابود گردان؟ و او هم آنها را کشت و فرمان تو را امتثال کرد. آیین علی و آیین پسر عمویش، همان دینی است که پیامبر برای آن با پدرت و پدرت با آن حضرت جنگید و آن را بیان می نمود؛ و تو در جایگاه او نشسته ای. و هرگاه این آیین نبود، بزرگ ترین شرف تو و پدرت این می بود که هر سال دو بار باید کوچ می کردید و به واسطه ما خاندان بود که خداوند مشقت آن دو کوچ را از شما برداشت .(2)

ص: 225

هنگامی که حجر بن عدی و یارانش را به شام فرستادند، برخی برای عده ای از همراهان حجر شفاعت کردند. معاویه شفاعت آنان را پذیرفت، ولی هنگامی که مالک بن هبیره سکونی به شفاعت از حجر بن عدی برخاست، مخالفت کرد. تنها جرم حجر، اعتراض به دشنام گفتن به حضرت علی(ع) بود.(1) امیر مؤمنان علی(ع) در جنگ صفین، درباره دشمنی معاویه با بنی هاشم چنین فرمود: به خدا سوگند، معاویه دوست دارد حتی یک تن از بنی هاشم برجا نماند. او اراده کرده است بنی هاشم را از بین ببرد تا ریشه کن شوند و از خانه های آنان دود برخیزد.(2)

گفته است: خلافت تنها سزاوار اهل بدر است و اگر آنان نباشند، برای اهل احد است، ولی به هر حال، به طلقا و فرزندان آنان نمی رسد.(1)

روزی اسود بن یزید به عایشه گفت: آیا تعجب نمی کنی که مردی از طلقا با یاران پیامبر بر سر خلافت جنگ می کند؟ عایشه گفت: چرا باید تعجب کرد؟ او حکومت دار است. خدا حکومت را هم به نیکان می دهد و هم به بدان. مگر نمی دانی فرعون چهارصد سال بر مردم مصر فرمان راند.

معاویه و حدیث سازان دربارش کوشیدند با جعل حدیث، این کاستی را جبران کنند. حدیث های ساختگی آنان دو دسته است:

1. روایت هایی که ثابت می کند معاویه پیش از فتح مکه اسلام آورده است.

2. روایت هایی که جایگاه امیر مؤمنان علی(ع)، امام حسن(ع) و انصار (اهل بدر و اُحد) را سست می کند. نماز نگزاردن علی بن ابی طالب(ع) و قصد ازدواج آن حضرت با دختر ابوجهل و خشمگین شدن پیامبر از این موضوع و افراط امام حسن(ع) در ازدواج و طلاق، بخشی از مسایلی است که به یاری روایت های جعلی، میان مردم رواج یافت.

معاویه در جنگ صفین، ادعای برابری با بنی هاشم را پیش کشید و گفت: بنی امیه و بنی هاشم، هر دو فرزندان عبد مناف هستند و با یکدیگر تفاوتی ندارند. امیر مؤمنان علی(ع) پاسخ داد: این که گفتی: ما فرزندان عبد مناف هستیم و با یکدیگر برابریم، به جان خود سوگند که ما فرزندان پدری یکسان

ص: 227

هستیم، ولی امیه هیچ گاه مانند هاشم، حرب مانند عبدالمطلب و ابوسفیان مانند ابوطالب نبوده است و هیچ گاه مهاجر مانند آزادشده نیست.(1)

بزرگان بود و عمر مرا فرماندار شام کرد. من از خاندان همسر پیامبر، دایی مؤمنان و نویسنده وحی هستم. حضرت پس از خواندن نامه او فرمود: آیا فرزند هند جگرخوار به برتری هایش افتخار می کند؟(1)

2. ضحاک بن قیس: او که فرمانده یکی از شبیخون های معاویه بر ضد قلمرو امیر مؤمنان علی(ع) بود، مدتی فرماندار کوفه شد و در به حکومت رساندن یزید، نقش اساسی داشت.

3. مسلم بن عقبه: او عامل قتل عام مردم مدینه و از فرماندهان جنگ صفین بود.

4. عمرو بن عاص: از آغاز اسلام، دشمن مسلمانان بود و هدفی جز رسیدن به قدرت نداشت.

5. مغیره: از فاسدترین مردان روزگار به شمار می آمد.

6. بسر بن ارطاه: فرمانده سپاه غارتگر شام بود و در یمن، دو کودک عبیداللّه بن عباس را در برابر دیدگان مادرشان کشت.(1) امیر مؤمنان، علی(ع) در نمازهایش، معاویه، عمرو بن عاص، حبیب بن مسلمه و بسر را نفرین می کرد.

7. نعمان بن بشیر: از انصار بود که از بیعت با امیر مؤمنان، علی(ع) خودداری کرد و به همراه پیراهن خونین عثمان به شام رفت. وی در واپسین سال حکومت معاویه، مدتی فرماندار کوفه شد.

8. کثیر بن شهاب: وی بیش از آن چه معاویه فرمان داده بود، امیر مؤمنان، علی(ع) را نفرین می کرد. او کسی بود که بر ضد حجر بن عدی شهادت دروغ داد و از سوی مغیره فرماندار ری شد.

ص: 230

9. سمرة بن جندب: در زمان حکومت بر بصره، خون های بسیار ریخت. او با گرفتن رشوه، آن دسته از آیه های قرآن را که در شأن امیر مؤمنان، علی(ع) نازل شده بود، به ابن ملجم و عثمان نسبت داد.

10. ابوهریره، جعل کننده معروف حدیث.

11. عمرو بن سعید بن عاص: مدتی فرماندار مدینه بود و امیر مؤمنان علی(ع) را بسیار نفرین می کرد.

12. ولید بن عقبه: پدر ولید در بدر به دست امیر مؤمنان علی(ع) کشته شد و خودش در زمان عثمان به سبب شراب خواری، به دست آن حضرت حد خورد.

من، پیامبر اسلام است و پدربزرگ تو، عتبة بن ربیعه که در جنگ بدر کشته شد. مادربزرگ من، خدیجه است و مادربزرگ تو، قتیله (از فاسدان زمان جاهلیت). خداوند پست ترین ما را از نظر خانواده - آن کسی که شرش از گذشته تاکنون ادامه دارد و کسی را که در گذشته از کفر و اکنون از نفاق برخوردار است - لعنت کند.(1) حاضران در مجلس نیز آمین گفتند.

گروهی از صحابه پیامبر، مانند عمار یاسر، عبداللّه بن بدیل، سعید بن قیس و مالک اشتر نیز در جنگ صفین چنین گفتند: معاویه که اکنون با توجیه قرآنی و خون خواهی خلیفه مقتول به جنگ مسلمانان و امیر مؤمنان آمده، همان مشرکی است که دیروز در برابر اسلام صف کشیده بود. او اکنون چهره اش را تغییر داده است. هیچ کس در نبرد با وی تردید نداشته باشد که همه اینها، بهانه ای شیطانی است.(2)

همچنین معاویة بن یزید بن معاویة (نوه معاویه) که پس از مرگ پدرش خلیفه شد، از رفتار زشت پدر و پدربزرگش بیزاری جست و گفت: این خلافت، ریسمان الهی است و پدربزرگم، معاویه، با کسانی که سزاوارش بودند و به آن شایسته تر می نمودند، جنگید. او از شما استفاده کرد و همان گونه که می دانید، به آرزویش رسید. اکنون گناهان او در گور گریبان گیرش است. پس از معاویه، پدرم بی هیچ شایستگی، زمام امور را به دست گرفته، با

ص: 232

فرزند دختر پیامبر جنگید و عمر خود را کوتاه و نسل خود را ابتر ساخت و درحالی که گناه گریبانش را گرفته بود، به سوی گور شتافت.(1)

گمراهی آشکار نیست.(1) منافق، فرزند منافقی که لشکرش را به سوی آتش رهبری می کند و خداوند هیچ پیشینه درخشانی برای او قرار نداده است. هیچ بستگان خوش نامی در اسلام ندارد و آزادشده، فرزند آزادشده است. از گروهی است که پیوسته با خدا و رسولش در دشمنی و جنگ بودند تا ناگزیر اسلام آورند.(2)

او درخواست کمک عثمان را بی پاسخ گذارد و از فرستادن لشکر به مدینه خودداری کرد تا با کشته شدن عثمان و ادعای خون خواهی او، آسان تر به حکومت دست یابد. هنگامی که امیر مؤمنان علی(ع) او را برکنار ساخت، معاویه به طلحه و زبیر نوشت که برای آنان در شام به عنوان خلیفه بیعت گرفته است تا آنان را به قیام تحریک کند و از آنها خواست کوفه و بصره، را از چنگال حضرت علی(ع) خارج سازند. آن دو پس از ورود به بصره، از معاویه یاری نخواستند؛ زیرا می ترسیدند آنان را نیز مانند عثمان در هنگامه نبرد رها سازد.(1)

پس از پیروزی حضرت علی(ع) در جنگ جمل و رسیدن نوبت به جنگ با معاویه، او با سه مشکل روبه رو شد: سپاه عراق، حرکت امپراتور روم به سوی شام و فرار زندانیان زندان دمشق. بنابراین، با وعده حکومت مصر به عمرو بن عاص، او را به سوی خود کشاند و با امپراتور روم سازش کرد. سپس به جنگ سپاه عراق شتافت و با نشاندن قرآن بر نیزه ها، خود را نجات داد. او با مهار کردن عمرو بن عاص که هوای خلافت در سر داشت، جریان حکمیت را به سود خویش تغییر داد و خود را خلیفه خواند. آنگاه با توجه به پراکندگی سپاه عراق، بر آن شد تا با شبیخون به قلمرو امیر مؤمنان علی(ع) و ناامن ساختن آن مناطق، کار را بر حضرت دشوار سازد.(2)

ص: 235

تبلیغات فراوان، سطح فکر مردم را چنان پایین آورد که فردی فاسد مانند یزید را به راحتی خلیفه خواندند.

فرمانبردار من بودند و یاران علی از او نافرمانی می کردند. من اموالم را ریخت وپاش می کردم و او از این کار خودداری می کرد.(1)

هنگامی که یکی از کوفیان از ترس کیفر زیاد، والی عراق، به معاویه پناهنده شد، معاویه به زیاد نوشت: روا نیست ما هر دو به یک سیاست با مردم رفتار کنیم. اگر هر دو با مردم به نرم خویی رفتار کنیم، مردم در نافرمانی زیاده روی می کنند و اگر هر دو سخت گیر باشیم، مردم را به هلاکت می اندازیم. تو با مردم با شدت و خشونت برخورد کن و من با نرمی و مهربانی.(2)

معاویه به بنی امیه چنین سفارش می کرد: محمد همه شرافت ها را برای خاندان خود جمع کرد، ولی شما با دو ویژگی بر این خاندان پیروز شوید. در زبان آنان، تندی سخن و بی پردگی در بیان حقایق وجود دارد و در اعراب، نافرمانی از سخن آشکار، تند و ناسازگار. آنها که محدود شده اند، شما باید بردباری خود را شامل مردم سازید. به خدا سوگند، من با افرادی دیدار می کنم که در دل با من دشمنی می ورزند. من آنان را تحریک می کنم تا هرچه در دل دارند، بیرون بریزند و بردباری نشان می دهم. در نتیجه، آنها برادرم می شوند و به یاری ام می شتابند.(3)

معاویه از گرداب جنگ صفین گریخت و به وسیله زیاد، کوفه و عراق را رام کرد. مغیره نیز کسی بود که برای نخستین بار، به صورت رسمی ولایت عهدی یزید را مطرح ساخت. روزی معاویه از عمرو بن عاص پرسید:

ص: 238

مردم چه کسی هستند؟ گفت: من، تو، مغیره و زیاد. معاویه پرسید: چگونه؟ گفت: تو برای اموری که به مدارا و نظارت نیاز دارد؛ من برای کارهای سریع و ناگهانی. مغیره برای مشکلات و زیاد برای کارهای کوچک و بزرگ.(1)

ندهید که او آنها را طلاق می دهد. علی از نگاه کردن به چهره کسانی که امام حسن(ع)، دخترانشان را طلاق داده بود، شرم داشت.(1)

فراموش شدن سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره معاویه ساخته می شد،(1) او چون برادر ام حبیبه، همسر پیامبر بود، خود را از خاندان همسر پیامبر به شمار آورد که پیامبر همواره مردم را به رعایت حال خویشان همسرش سفارش می کرد. حضرت علی(ع) چون چنین شیطنت هایی از وی شنید، فرمود: اگر این حدیث پیامبر را در مورد معاویه می دانستم، هرگز با او نمی جنگیدم.(2)

یارانش باشد. اگر محبتم به یزید نبود، اسباب هدایت خود را فراهم می آوردم و راه درست را تشخیص می دادم.(1)

بخشی از مهم ترین رویدادهای دوران بیماری معاویه چنین است:

1. روزی معاویه دهانش را می شست که یکی از دندان هایش افتاد. گفت: انا لله و انا الیه راجعون. از این وضع به براء بن عازب شکایت کرد. او گفت: خداوند به تو پاداش و بردباری دهد. انسان به این سن نمی رسد، مگر آن که برخی از چیزهایش را از دست می دهد.

2. روزی عمرو بن سعید نزد او رفت و گفت: سوگند به خدای امیر، رطوبت بینی ات از بین رفته، لبانت خشکیده و رنگت پریده و برگشته است. در خاندانت هیچ کس را چنین ندیدم، مگر آنکه درگذشت.(2)

3. هنگامی که مردم به عیادتش می رفتند، دست هایش را که مانند چوب و برگ خرما لاغر شده بود، می گرداند و می گفت: مگر دنیا آن نیست که ما چشیدیم و آزمودیم؟ به خدا سوگند، دوست دارم بیش از سه روز در میان شما نمانم.(3)

4. به معاویه خبر رسید که گروهی از قریش بر دروازه قصر وی، مرگ او را به یکدیگر مژده می دهند. آن گروه هنگامی که نزد وی رفتند، برای تندرستی اش دعا کردند. معاویه گفت: دور از چشم من به یکدیگر مژده

ص: 244

می دهید و پیش رویم دعا می کنید. آنان این موضوع را رد کردند و پوزش خواستند. معاویه نیز پذیرفت.

5. معاویه در روزهای بیماری، گاه هذیان می گفت. یک بار گفت: از این جا تا غوطه چه اندازه راه است. ناله دخترش او را به خود آورد. گفت: اگر بی تابی کنی، حق داری. آن چه دیدی، جای بی تابی دارد. یک بار نیز در همان سال از تخت پایین آمد، فرش ها را کنار زد و چهره بر خاک مالید.(1)

6. معاویه در مدت بیماری، بسیار کابوس می دید و هذیان می گفت. وی هرچه آب می نوشید، سیراب نمی شد. گاهی دو روز بی هوش بود و هنگامی که به هوش می آمد، فریاد می زد: مرا با تو چه کار است، حجر! مرا با تو چه کار است، عمرو (عمرو بن حمق خزاعی). مرا با تو چه کار است، علی! اگر مجازاتم کنی، در برابر گناهانم کیفر داده ای و اگر بگذری، تو مهربانی.

در این مدت، یزید همواره در کنارش بود. معاویه که در بستر به خود می پیچید، به خویشان و فرزندان می نگریست و می گفت: برایتان بسیار تلاش کردم و سخت کوشیدم و شما را از سفر کردن بی نیاز ساختم. گاه چنان بی هوش می شد که می پنداشتند درگذشته است، ولی دوباره چشمانش را باز می کرد.(2)

7. در سال های پایانی عمر، زخمی در کمر معاویه پدید آمد که هرگاه به سبب سرما، جامه ضخیم می پوشید، آزارش می داد. به همین دلیل می گفت: لباس و روانداز سبک بیاورید، ولی هنگامی که جامه ای از سخال یا پر

ص: 245

حواصیل نیز می پوشید، حالش تغییری نمی کرد. در این زمان، اندوه او را فرا می گرفت و جامه را بیرون می آورد و دوباره می پوشید. او این کار را بارها تکرار می کرد و می گفت: خدا دنیا را خانه زشتی قرار داد. چهل سال مالک آن بودم؛ بیست سال امارت و بیست سال خلافت و حالم چنین شده است. این روزگار سیاه باد!(1)

8. معاویه در روزهای پایانی زندگی، به دخترانش، رمله و هند که وی را از این سو به آن سو می گردانیدند، گفت: کسی را می گردانید که لحظه ای نیاسود و پیوسته مال اندوخت، اگر به جهنم نرود.(2)

واپسین نیرنگ معاویه در روزهای پایانی زندگی اش نمایان شد. هنگامی که بیماری او شدید شد، به اطرافیانش فرمان داد چشم هایش را سرمه کشند و سرش را روغن زنند. سپس به مردم اجازه داد نزدش بروند، سلام گویند و بیرون روند. مردم می آمدند و هنگامی که او را سرمه کشیده و روغن زده می دیدند، با خود می گفتند: مردم می گویند در حال مرگ است، ولی از همه سالم تر می نماید. زمانی که مردم رفتند، معاویه چنین سرود:

پیش شما تنگ نظران خویشتن داری می کنم تا ببینید که از رویدادهای دهر از جای نمی روم، ولی هنگامی که مرگ پنجه هایش را فرو می کند، معلوم می شود که هیچ آویزه ای سود نمی دهد.(3)

ص: 246

سپس از سینه اش خون جاری شد.(1) او سرانجام در سال شصت هجری درگذشت، درحالی که هنگام مرگ، هفتمین یا هشتمین دهه عمر را پشت سر می نهاد. برخی از راویان، سن وی را کمتر از هشتاد و برخی دیگر بیش از هشتاد سال نگاشته اند.

معاویه وصیت کرد نیمی از مالش را به بیت المال و نیم دیگر را به ورثه اش بدهند؛ زیرا عمر اموال فرماندارانش را نصف می کرد و درباره دارایی های او چنین تصمیمی نگرفت. بر اساس این وصیت که نیرنگ معاویه را می نمایاند، او می توانست به راحتی در باقی مانده دارایی هایش تصرف کند و هم زمان یاد عمر را گرامی دارد که وی را از گروه طلقا به حکومت شام رساند و زمینه خلیفه شدنش را فراهم کرد. در منابع اهل سنّت آمده است که معاویه گفت: پیامبر لباسی به من داد که نپوشیدم. خرده های ناخن پیامبر را نیز گرد آورده و نگاه داشته ام. پس از مرگم، مرا با آن پیراهن کفن کنید و ناخن ها را در چشم و دهانم بریزید؛ شاید خدا به سبب آنها بر من رحم آورد.(2)

به نظر می رسد این حدیث نیز از روایت های ساختگی است و حتی اگر درست باشد، برایش سودمند نیست؛ زیرا پیامبر اسلام فرمود: معاویه بر غیر از دین من می میرد.(3)

ص: 247

18. ازدواج سیاسی با میسون برای پایدار ساختن جایگاهش در شام؛

19. طلاق دادن میسون و تولد یزید در خارج از دمشق (26 ه- .ق)؛

20. بازگرداندن ابوذر از تبعیدگاهش (شام) به مدینه (30 ه- .ق)؛

21. مرگ ابوسفیان (31 ه- .ق)؛

22. باز پس فرستادن تبعیدیان کوفی و بصری به شهرهایشان (33 ه- .ق)؛

23. سر باز زدن از کمک به عثمان (35 ه- .ق)؛

24. آغاز خلافت امیر مؤمنان علی(ع)، برکناری معاویه از سوی ایشان و آغاز حکومت مستقل معاویه در شام (35 ه- .ق)؛

25. به دست آوردن پیراهن عثمان و ادعای خون خواهی (36 ه- .ق)؛

26. درنگ در پاسخ به جریر بن عبداللّه بجلی، فرستاده مخصوص امیر مؤمنان علی(ع) به شام، سازش با روم، جذب عمرو بن عاص و آماده ساختن لشکر شام برای جنگ (36 ه- .ق)؛

27. آغاز جنگ صفین بر ضد امیر مؤمنان علی(ع)؛ خلیفه رسمی جهان اسلام (36 ه- .ق)؛

28. بر نیزه کردن قرآن، پایان جنگ صفین و سودجویی از حکمیت (37 ه- .ق)؛

29. به شهادت رساندن مالک اشتر و محمد بن ابی بکر، استانداران اعزامی امیر مؤمنان علی(ع) به مصر (38 ه- .ق)؛

30. آغاز یورش های غارتگرانه به عراق و حجاز برای ایجاد ناامنی در قلمرو خلافت امیر مؤمنان علی(ع) (39 ه- .ق)؛

31. نجات از ترور و عقیم شدن (40 ه- .ق)؛

ص: 249

32. حرکت به سوی عراق برای جنگ با امام حسن(ع) و ایجاد دسیسه در لشکر آن حضرت (41 ه- .ق)؛

33. صلح با امام حسن(ع) و به دست آوردن خلافت و زیر پا گذاشتن شرایط پیمان صلح (41 ه- .ق)؛

34. آغاز دشنام گویی به امیر مؤمنان علی(ع) بر منبرها و گماشتن فرمانداران اموی و دشمن اهل بیت(ع) (41 ه- .ق)؛

35. سفر حج و مرگ ام حبیبه، همسر پیامبر و خواهر معاویه؛

36. نسبت دادن زیاد به فرزندی ابوسفیان (44 ه- .ق)؛

37. انتصاب زیاد به حکومت بصره (45 ه- .ق)؛

38. اعلام رسمی ولایت عهدی یزید در شام (46 ه- .ق)؛

39. کشته شدن عبدالرحمان بن خالد بن ولید، رقیب یزید در شام (46 ه- .ق)؛

40. شرکت دادن یزید در جنگ بزرگ قسطنطنیه (49 ه- .ق)؛

41. به شهادت رساندن امام حسن(ع) و مسموم ساختن سعد بن ابی وقاص (50 ه- .ق)؛

42. انتصاب زیاد به حکومت کوفه و سخت گیری بیشتر بر شیعیان کوفه (50 ه- .ق)؛

43. ناکام ماندن در تثبیت ولایت عهدی یزید در سفر به حج (50 ه- .ق)؛

44. ناکام ماندن در طرح انتقال منبر پیامبر به شام (50 ه- .ق)؛

45. به شهادت رساندن حجر و فرستادن یزید به سفر حج (51 ه- .ق)؛

46. گرفتن بیعت برای یزید در سراسر جهان اسلام، سفر به حجاز و آغاز بیماری وی هنگام بازگشت به شام (56 ه- .ق)؛

ص: 250

47. مرگ در دمشق در 78 سالگی (60 ه- .ق)؛

ص: 251

ج) 17 یا 14 صفر سال 64 ه- .ق(1)

مدت عمر: 34،(2) 33، 35 یا 39 سال(3)

دلیل مرگ: تاریخ نگاران دو دلیل بر شمرده اند:

الف) ذبحه(4) و ذات الجنب(5)

ب) گفته شده است شبانگاه آن قدر شراب نوشیده بود که تا بامداد نیز مست بود. سرانجام استفراغ بر او چیره شد و درحالی که بیست تشت طلا را پر کرده بود، درگذشت.(6)

محل مرگ: حمص(7) یا حوارین(8)

محل دفن: گورستان باب الصغیر دمشق(9)

پس از مرگ، او را به دمشق بردند و معاویه بر او نماز گزارد.

همسران: ام هاشم یا ام خالد، دختر [ابو] هاشم بن عتبة بن ربیعة بن عبد شمس که برخی او را فاخته خوانده اند.(10) ام مسکین، دختر عمر بن عاصم

ص: 253

بن عمر بن خطاب و ام کلثوم، دختر عبداللّه بن عامر کریز. یزید با آن که به ام هاشم علاقه داشت، هنگامی که در سفر حج بر او خشم گرفت، با ام مسکین ازدواج کرد، ولی بعدها او را طلاق داد و وی همسر عبیداللّه بن زیاد شد.(1)

فرزندان: معاویه، خالد، ابوسفیان (فرزندان ام هاشم)، عبداللّه یا عبدالعزیز (فرزند ام کلثوم)، عبداللّه اصغر، عمر، ابوبکر، عتبه، حرب، عبدالرحمن و محمد که مادرانشان کنیز بودند.(2)

برجسته ترین ویژگی این تیره، دشمنی شدید با خاندان پیامبر به ویژه امیر مؤمنان علی(ع) است. این دشمنی را می توان رهاورد شجاعت های حضرت علی(ع) در جنگ های زمان پیامبر اسلام دانست. حنظله (برادر ابوسفیان)، عتبه (جد معاویه)، شیبه (عموی مادر معاویه)، عقبة بن ابی معیط (پدر ولید)، ابوالحکم اخنس (برادر مغیره) و عمرو بن عبدود (پدر سهیل) در این جنگ ها به دست علی(ع) نابود شدند.(1) هنگام بیعت مردم با امیر مؤمنان علی(ع) نیز ولید به نمایندگی از بنی امیه گفت: تو همه ما را کشتی. پدر من و پدر سعید را که نور چشم قریش بود، در بدر کشتی. به پدر مروان دشنام دادی و به عثمان درباره نزدیک ساختن مروان به خویش اعتراض کردی.(2)

پدر یزید، معاویه، پنج سال پیش از بعثت زاده شد. او در روز فتح مکه و در 23 سالگی، همراه با پدر، برادر و مادرش، به ظاهر اسلام آورد.(3) معاویه پس از فتح شام و مرگ برادرش، یزید که فرماندار آن منطقه بود، از سوی عمر به ولایت شام منصوب شد. وی در زمان امام علی(ع) سر به طغیان برداشت و به بهانه خون خواهی خلیفه سوم برخاست و چندین هزار تن را به کشتن داد. او پس از شهادت حضرت علی(ع)، با گرفتن بیعت مردم شام برای خویش، با امام حسن(ع) نیز به مبارزه پرداخت و با فریب دادن فرماندهان آن حضرت، وی را در برابر عمل انجام شده قرار داد. امام نیز ناگزیر با او صلح کرد.

ص: 255

شام به حمایت از ابن زبیر پرداخت، نعمان بن بشیر، والی حمص بود.(1) زُفَر بن حارث کلابی نیز در قِسَّرین با نعمان موافق بود، ولی او پنهانی فعالیت می کرد؛ زیرا از امویان و کلبیان می ترسید و زمانی که مروان نامزد خلافت شد، قبیله های بنی امیه، بنی کلب، سکاسک و طی با او بیعت کردند. عباد بن یزید نیز از حوران با دوهزار تن از یاران و نوکرانش از بنی کلب نزد مروان رفت و آنگاه که ضحاک بن قیس در مَرْج راهط اردو زد و سرداران را دعوت کرد، همه قبایل جز بنی کلب سوی او رفتند.(2)

حسان بن مالک بن بحدل کلبی، غلام معاویه، به همراه پسرش، در فلسطین حاکم و هوادار بنی امیه بود. او هنگامی که به اردن رفت، مردمان آن دیار نیز به هواداری از امویان گرد او جمع شدند و مروان را به خلافت برگزیدند. او نیز گرچه بیش از آن به خالد بن یزید تمایل داشت، [ولی] مروان را پذیرفت.(3)

میسون، مادر یزید، دختر بَحْدَل بن اُنیف بود. روزی معاویه به یارانش می گوید: کدام یک از شما دختری طُرطبیّه(4) برایم می یابد؟ یاران مرادش را درنیافتند. بحدل به خانه رفت و ماجرا را بازگفت. دخترش پاسخ داد: آنچه در من است، سبب شده او تو را غیرمستقیم سوی من بفرستد. به این ترتیب،

ص: 257

معاویه با میسون ازدواج کرد(1) و او را به دمشق آورد. روزی میسون مشتاق بادیه و صحرا شد و چنین سرود:

پوشیدن عبا را از لباس های نازک، خانه ای را که صدای ارواح در آن باشد از قصر بلند، سگی که شب رُوان را از من دور کند از صدای هزاران، مرکب عروسی یکی از پسرعموهای احمق و لاغرم را از [معاویه] درشت اندام، صدای باد در دره ها را از ضربِ دف و نیز زندگانی سخت صحرا را از زندگی آکنده از رفاه دوست تر دارم. هیچ جا را با وطنم عوض نمی کنم و آنجا برایم وطنی شریف است.

هنگامی که معاویه دریافت میسون او را با کلماتی چون سرسخت و لجوج (علج) وصف کرده، طلاقش داد و نزد خانواده اش فرستاد.(2) بر اساس برخی منابع، بحدل غلامی به نام سفاح داشت که با میسون زنا کرده بود. سپس میسون درحالی که حامله بود، با معاویه ازدواج کرد و پس از مدتی یزید متولد شد.

دیه، آزاد گذارد، ولی یادآور شد اگر او را قصاص کند، هر دو برادرزاده اش را از دست می دهد. بدین ترتیب، بحدل به دیه بسنده کرد.(1)

پوستی سبزه داشت.(1) در چهره اش آثار آبله به چشم می خورد(2) و چشمانش سیاه می نمود.(3)

معاویه، پسر یزید، پس از مرگ پدرش در خطبه ای گفت: از سنگین ترین داغ های ما این است که می دانیم او بدفرجام شد، عترت پیامبر را کشت و شراب را حلال کرد.(1)

عمرو، در وصف یزید گفت: یزید شراب خوار، یزیدِ فاجر، یزیدِ یوزپلنگ ها، یزیدِ میمون ها، یزیدِ سگ ها، یزیدِ مستی ها، یزیدِ بیابان ها.(1)

او میمونی به نام ابوقیس داشت که آن را در مجلس باده گساری اش می آورد، بالشی برایش قرار می داد و درباره اش می گفت: این میمون، مردی از بنی اسراییل بوده که به دلیل ارتکاب گناه مسخ شده است. آنگاه به او شراب می نوشانید و از کارهایش می خندید. یزید در یکی از مسابقه های اسب دوانی، ابوقیس را بر ماده الاغی نشاند و میان اسبان افکند. میمون نگون بخت در میان مسابقه از مرکب به زیر افتاد و زیر سم اسبان مُرد. یزید اندوهگین شد و دستور به کفن و دفن حیوان داد. اهل شام نیز به تسلیت گویی اش شتافتند. یزید در رثای ابوقیس چنین سرود:

 کم من کرام وقوم ذو محافظة

 جاء و الیعز و نافی ابی قیس

 شیخ العشیره، امضاها و اجملها

 علی الرؤوس و فی الاعتاق و فی الرئیس

 لا یبعد اللّه قبراً انت ساکنه

 فیه جما ل و فیه لحیة التیس

چه اندازه بزرگان و شخصیت ها که به تسلیت گویی درباره ابوقیس پیش ما آمدند؛ همان که بزرگ قبیله و زیباترین آنها در میان سران است. خدا قبری را که تو در آن آرمیده ای و در آن زیبایی و شنگ (نوعی گیاه) روییده است، دور نکند.(2)

آنان گمراه و نابود خواهند شد. سپس نسلی خواهند آمد که قرآن می خوانند، ولی از گلوهایشان پایین تر نمی رود و در دل هایشان اثر نمی کند. آن روز قرآن خوانان سه دسته خواهند بود: مؤمنان، منافقان و بدکاران.(1)

عبداللّه بن حنظله می گوید: به خدا سوگند، پیش یزید نمی رفتیم، مگر آن که می ترسیدیم از آسمان بر ما سنگ ببارد. او مردی بود که با کنیزان بچه دار، دختران و خواهران زنا می کرد، شراب می نوشید و نماز را ترک می کرد.(2) معقل بن سنان اشجعی نیز می گوید: یزید مردی است که شراب می خورد و با محارم زنا می کند.3

می شود؟ افتخاری نخواهد بود اگر دندان هایم را به ماه، پلک هایم را به سحر و سیاهی چشمانم را به شب مانند کنی.

او در شعرهایش گاه از باورهایش نیز پرده برداشته است. برای نمونه توجه به ابیات زیر سودمند است.

 و ان مت یا ام الاحمیر فانکحی

 و لا تأملی بعد الفراق تلاقیا

ای ام الاحمیر، اگر من مُردم، ازدواج کن و به امید قیامت ننشین که پس از مرگ، دیگر [قیامت و] دیداری نخواهد بود.

 فان الذی حدثت عن یوم بعثنا

 احادیث طسم تجعل القلب ساهیا

آنچه درباره قیامت گفته اند، نقل های کهنه ای است که سبب غفلت دل می شود.

 و لا بدّ لی من أن أزور محمداً

 بمشمولة صفراء تروی عظامیا

و ناچار باید محمد را در حالی زیارت کنم که شرابی زرد [در دستم] است که استخوان هایم را نیرو می بخشد.

 معشر الندمان قوموا

 و اسمعوا صوت الاغانی

ای ندیمان من، برخیزید و به آوازها گوش دهید.

 و اشربوا کأس مدام

 و اترکوا ذکر المغانی

و جام شراب بنوشید و یاد نابودی را رها کنید.

 اشتغلنی نغمة العیدان

 عن صوت الأذانی

صدای عودها مرا از شنیدن بانگ اذان بازداشته است.

ص: 266

 و تعوضت عن الحور 

 خموراً فی الدنانی(1)

و حورالعین را با مستی و آوازخوانی جابه جا کرده ام.

هنگامی که اهل بیت پیامبر(ع) را به اسارت به شام بردند، روزی یزید به عمرو بن حسن بن علی که کودکی بیش نبود، گفت: با پسرم، خالد، مبارزه می کنی؟ گفت: این طور نه، چاقویی به او و من بده تا با او مبارزه کنم. یزید او را در آغوش کشید و گفت: آیا مار جز مار می زاید.(1)

همچنین هنگامی که مردی شامی در مجلس یزید خواهان آن شد که وی فاطمه، دختر حسین را به عنوان کنیز به وی ببخشد، زینب(س) به شدت مخالفت کرد و به او گفت: اگر ادعای مسلمانی داری، نمی توانی او را به عنوان کنیز به کسی ببخشی و فرمود: تو، پدر و جدت، به دست پدر، برادر و جدم، به دین خدا هدایت شدید. یزید گفت: دروغ می گویی، ای دشمن خدا. زینب فرمود: تو امیری چیره ای، ستمگرانه بدگویی می کنی و با قدرتت پیروز می شوی.(2)

خدمه اش را به ابن زبیر بخشید. پس از مدتی نامه قدردانی ابن زبیر به دست معاویه رسید. او نیز به یزید گفت: این بهتر است یا آن چه تو می خواستی؟(1)

همچنین روزی یزید به معاویه گفت: عبدالرحمان بن حسان در شعرش زیبایی های دخترت، رمله را بیان کرده است. معاویه پرسید: چه گفته است؟ یزید اشعار وی را خواند. معاویه به ابیات گوش می داد و با عبارت های «راست می گوید»، «دروغ می گوید» و «این که چیزی نیست»، اظهار نظر می کرد. در پایان یزید گفت: سرش را جدا کن. معاویه پاسخ داد: این کار سبب بزرگ تر شدن موضوع می شود؛ از آن درگذر. به همین دلیل بود که پس از سال ها، زمانی که عبداللّه بن قیس زیبایی های عاتکه، دختر یزید را در شعری بیان کرد، یزید از او درگذشت.(2)

این ویژگی یزید، در کنار دشمنی دیرین بنی امیه با بنی هاشم، به درگیری آشکار وی با خاندان نبوت و یورش به مدینه و مکه که پایگاه و نماد اسلام شمرده می شدند، انجامید.

ولی از آنجاکه روحیه اش با فرهنگ شهرنشینی سازگار نبود، به سرعت به حوارین بازمی گشت و حتی هنگام مرگ معاویه نیز در آنجا بود.

از استاد یا استادان یزید، نشانی در تاریخ نیست، اگر چه با بیانی که گذشت، نمی توان انتظار داشت که معلم ویژه ای داشته باشد.(1) یزید هیچ آیین آسمانی را باور نداشت و شعر معروف وی هنگام ورود اسیران اهل بیت(ع) و سر مقدس امام حسین(ع) به محفلش، بر درستی این سخن گواهی می دهد. او با چوب خیزران به دهان حضرت می زد و چنین می خواند:

 لعبت هاشم بالملک فلا

 خبر جاء و لا وحی نزل

بنی هاشم [به نام دین] با پادشاهی بازی کردند. نه خبری از غیب آمده و نه وحیی از آسمان نازل شده است.(2)

باده گساری یزید بود(1) و یزید در کارهایش با وی مشورت می کرد.(2) بر اساس برخی از منابع، سرجون بعدها مسلمان شد، ولی درستی این خبر آشکار نیست و حتی بر فرض درستی آن، میزان پایبندی وی به اسلام روشن است.

سرش آورد و بر اساس برخی منابع، گفت: دامنه کشتار به امثال سائب نیز رسید؟ دیگر فکر نمی کنم در مدینه کسی زنده مانده باشد.(1)

که جبه ای ابریشمین پوشیده بود...، بر گردنش صلیبی طلایی بر زنجیری زرین آویخته بود و از محاسنش شراب می چکید.(1) جریر نیز در مورد اخطل گفت: او در وصف خرما و شراب از همه ما پیش تر بود.(2) اخطل از یاران باده گساری یزید بود و او را در سفرها همراهی می کرد.(3) زمانی که یزید به حج رفت، اخطل با او هم سفر بود. روزی یزید به شدت دل تنگ شد و چنین سرود:

بکی کل ذی شجو من شام شاقه

تمام فأنّی یلتقی الشجیان

هر دل تنگی از شام که تهامی ای او را به شوق آورده است، می گرید. کی می شود این دو دل تنگ به هم رسند.

سپس از اخطل خواست که شعرش را کامل کند. اخطل گفت:

 بَغُور الذی بالشام او یُنجد

 بعور تهامات فیلتقیان(4)

یا آن کسی که در شام است، باید به سرزمین پست و گود بیاید یا آن کسی که در تهامه است، به سرزمین بلند و مرتفع [شتابد] تا با یکدیگر دیدار کنند.

پس از این تاریخ، شهر در بخش غربی رودخانه شکل گرفت تا میان شهر و مدینه، نهری نباشد.(1) نخست اندازه مسجد تعیین شد. سپس خانه ها، دارالاماره و حتی زندان با نِی پدید آمد.(2) آتش سوزی های پی در پی، همراه با تثبیت تدریجی موقعیت شهر، سبب شد مردم از خلیفه دوم برای ساخت خانه های آجری اجازه بگیرند. خلیفه طراحی شهر را به عاصم بن دلف سپرد(3) و اجازه داد خانه ها از آجر ساخته شود، به شرط آن که بناها بزرگ نبوده و بیش از سه اتاق نداشته باشد.

اِسکان منظم قبایل و رسیدگی به وضعیت عمومی و عمرانی شهر، در زمان حکومت سومین والی آن در سال 19 و 20 ه- .ق انجام شد. ابوموسی اشعری از سوی خلیفه دوم مأمور شد با جای دادن هر قبیله در یک محله، مردم را به خانه سازی وادار کند و برایشان مسجد بزرگی بسازد.(4) او دیوارهای مسجد و دارالاماره را با خشت و گل ساخت و سقف آن را با علف پوشاند و این گونه مسجد را گسترش داد.(5)

بدین ترتیب، نخستین و بزرگ ترین شهر دوران حکومت خلفا پایه گذاری شد. این شهر، به سبب موقعیت جغرافیایی اش، در بیشتر پیروزی های ایران و ماوراء النهر، پایگاه اصلی سپاه اسلام به شمار می آمد. برنامه های عمرانی والیان

ص: 275

بعدی، به ویژه زیاد بن ابیه در دوران خلافت معاویه،(1) به گسترش و پیشرفت روزافزون بصره انجامید.

5. اهل العالیه (دیگر قبایل، مانند قبایل بنی قیس، قریش، کنانه، بجیله، خثعم، مزینه و اسد).

البته قبایل کوچکی چون غنی، باهله، ضبّه، بنی ناجیه و بنی عدی نیز در این شهر به سر می بردند؛ چنان که قبیله مهم طی در جنوب غرب شهر و در راه مکه ساکن بود.(1)

شهرهای کوفه و بصره در زمان خلافت عمر، با توجه به سیاست او در جدایی عرب از عجم و برتر ی دهی عرب بر عجم،(2) برای جلوگیری از مهاجرت گسترده اعراب به ایران پدید آمدند. هدف خلیفه دوم این بود که کوفه و بصره در مرز سنّتی مناطق جغرافیایی عرب و عجم، به ویژه در سمت غربی رودخانه قرار داشته باشند. به همین دلیل، مسلمانان به ویژه سپاه بصره که مسئولیت یورش به ایران را بر دوش داشت، هر سال با رسیدن فصل زمستان، با هدف فتوحات به بصره بازمی گشتند و تا پایان زمستان در آنجا به سر می بردند.(3) ازاین رو، در آغاز، مسئولان به اسکان گسترده عجم ها در شهرهای جدید گرایشی نداشتند.

اندک اندک عجم ها نیز به بصره مهاجرت کردند،(4) ولی شمار آنها در مقایسه با عجم های ساکن کوفه بسیار کم بود. مهم ترین ساکنان غیر عرب

ص: 277

بصره، دو طایفه سیابجه (از اهالی سوماترا یا هند) و زُط ها(هندی ها) بودند.(1) اینان در حقیقت، سربازان مزدوری بودند که امنیت داخلی شهر را تأمین می کردند؛ زیرا اعراب جز فتوحات دغدغه ای نداشتند و به کارهایی که سود چندانی برایشان نداشت، تن نمی دادند. نگهبانی بیت المال بصره بر دوش زط ها بود که شمارشان را 40 تا 400 تن گفته اند. ریاست این گروه را ابوسلمه زطی که مردی صالح بود، بر دوش داشت. همه آنان در زمان حکومت علی(ع) در حمله اصحاب جمل به بیت المال بصره به شهادت رسیدند.(2)

در نبرد جلولا، بسیاری از دختران اشراف و دربار ایران به کنیزی اعراب در آمدند.(3) این گروه بیشتر در کوفه به سر می بردند، ولی شمارشان در بصره نیز اندک نبود. برای نمونه، مادر ابن زیاد (سمیه) از این گروه به شمار می آمد. شرط اسکان غیراعراب در شهرهای جدید، هم پیمان شدن آنان با یکی از قبایل عرب ساکن در منطقه بود. ازاین رو، طایفه های سیابجه و زط با بنی تمیم هم پیمان شدند.(4)

می کرد و سرانجام با یک قبیله دیگر هم پیمان می شد، ولی زندگی در شهر بر هم زیستی و مشارکت اجتماعی استوار بود. بنابراین، استقلال طلبی قبیله ای با مدنیّت عربی جمع شد و شهر بر اساس قبایل بزرگ و کوچک یا قبایل هم گروه و هم نسب به محله های گوناگون تقسیم شد. بر این اساس، در شهر بصره، نظام اخماس ایجاد شد که شامل چهار قبیله بزرگ و یک گروه کوچک تر از قبایل بود. به نظر می رسد این تقسیم بندی در زمان حکومت ابوموسی اشعری شکل گرفت؛ زیرا عمر به او دستور داد قبایل عرب را در محله های بصره اسکان دهد.(1)

افزون بر این، برای تسهیل کردن پرداخت سهمیه بیت المال به افراد قبیله و کنترل رفتار، ولادت و وفات آنان، نظام دیگر عصر جاهلیت؛ یعنی نظام عرفا نیز زنده شد. عریف کسی بود که مسئولیت شماری (20 تن یا بیشتر) از افراد قبیله خود را بر دوش داشت. او مقرری بیت المال را به افراد زیر فرمانش می پرداخت و پاسخ گوی کردار آنان بود.(2)

بصره در فاصله حکومت امیرالمؤمنین علی(ع) تا قیام سیدالشهداء(ع)، یکی از مراکز مهم سه فرقه: عثمانیه، شیعه و خوارج بود. بررسی خاستگاه های این فرقه ها، از ضرورت های این بخش به شمار می آید.

پدید آمدن پیامبران دروغینی چون مسیلمه و سجاح، به ارتداد برخی از افراد این قبایل انجامید؛ مانند قبیله تمیم که پیامبرشان، سجاح بنت حارث تمیمی بود.(1) این قبیله ها که پیشینه چندانی در اسلام نداشتند، اندکی پس از پذیرش اسلام، مرتد شدند و پس از پذیرش دوباره اسلام به طمع غنایم، بی درنگ ره سپار عراق گشتند. در منطقه یمامه (حد فاصل بحرین تا عراق)، قبیله بزرگ ربیعه و شاخه معروفش، بنی عبدالقیس زندگی می کردند که از قبایل نزاری (اعراب شمالی) و علاقه مندان امام علی(ع) بودند.(2) آنان در جنگ های جمل و صفین در کنار قبیله معروف همدان (از طوایف یمنی) حضور داشتند و در جنگ صفین نیز جان فشانی کردند.(3)

بحرین و قطیف (ساحل خلیج فارس) محدوده حکومت ابان به شمار می آمد. این منطقه آباد بود و دارایی های بسیاری، از آنجا به مدینه فرستاده می شد. درباره ارتداد آنها، گزارش درخور توجهی وجود ندارد. ابان بن سعید بن عاص تا زمان رحلت پیامبر، والی آنجا بود. در تاریخ دمشق آمده است: او پس از پیامبر راضی نشد برای هیچ کس دیگر کار کند و هنگامی که به مدینه رسید، ابوبکر را سرزنش کرد و گفت: «لا اَعْمَل لاَِحدٍ بعد رسول اللّه. » عمر به او گفت: تو حق نداری بدون اجازه امامت، کارت را ترک کنی. او پاسخ داد: «و اللّه ما کنتُ لاِ عمل لا حدٍ بعد رسول اللّه. » عمر از ابوبکر خواست او را مجبور کند، ولی ابوبکر نپذیرفت. آغازگر تشیع قبیله ربیعه، به ویژه شاخه عبدالقیس، همین والی بود. در نتیجه، بسیاری از رجال شیعه مانند: حکیم بن جبله عبدی، زید بن صوحان، صعصعه عبدی و رشید هجری از این منطقه برخاستند.

مهم ترین عامل گرد آمدن قبایل عرب و تأسیس بصره، فتوحات بود. جز قبیله بزرگ ربیعه که از همان آغاز گرایش شیعی داشتند، باقی مانده قبایل تنها از نام اسلام بهره می بردند و پس از جنگ های ردّه، نظام خلافت مدینه را پذیرفتند. البته در بیرون بصره، در مسیر مکه، قبیله طی به رهبری عدی بن حاتم طایی حضور داشت که افرادش بیشتر از علاقه مندان حضرت علی(ع) بودند و با قبیله همدان روابط نزدیکی داشتند.(1)

ص: 281

در کوفه، عبداللّه بن مسعود به شدت با جریان قصه گویی مخالفت می کرد،(1) ولی در بصره از آغاز پیدایش شهر، اسود بن سریع تمیمی جریان قصه گویی را پایه گذاری کرد.(2) در آن روزگار، ابوبکر، برادر مادری زیاد، از مردان برجسته شهر به شمار می آمد. او پس از شهادت دادن بر زنای مغیره، به چهره ای مطرح و صاحب نفوذ تبدیل شد. کسانی که تاکنون از آنان یاد شد، نسل اول و پایه گذاران فضای فکری و اعتقادی قبایل بصره اند. در نسل دوم نیز چهره های مشهوری مانند عامر بن عبداللّه تمیمی،(3) رفیع بن مهران بصری، زرارة بن اوفی بصری (قاضی بصره) و حسن بصری حضور داشتند.(4)

برخلاف کوفه، شمار شخصیت های شیعه در بصره، به ویژه در دوره حکومت خلفا، اندک بود. ابوالاسود دئلی و حکیم بن جبله عبدی در شمار این شخصیت ها جای داشتند. البته حکیم، بیشتر شخصیتی سیاسی - اجتماعی داشت تا فکری - فرهنگی.(5) ابوالاسود دئلی نیز از سمت رسمی و موقعیت اجتماعی بهره ای نداشت، ولی مانند حکیم بن جبلّه، در میان قبایل شیعی، نفوذ سیاسی - اجتماعی داشت. حکیم در قبیله عبدالقیس نفوذ داشت. او در جریان مبارزه با عثمان، محرک اصلی مردم شهر بر ضد وی و اصحاب جمل بود.(6)

ص: 283

وضعیت فکری شهر بصره، با توجه به چهره های برجسته نسل اول شکل گرفت. شناخت بهتر این چهره ها در درک بهتر وضعیت فکری و فرهنگی شهر سودمند است.

درگذشت.(1) به دلیل آن که عمر نگارش عربی بر نگین انگشتر را ممنوع ساخته بود، انس بر انگشترش نقش گرگ یا روباه کشید.(2)

3. دوران خلافت امویان: در دوره حکومت عبداللّه بن عامر، علمای بصره، آزاد و با مکتب خلفا هماهنگ بودند، ولی در دوره زیاد، بیشتر آنان مستقیم یا غیرمستقیم، در خدمت اهداف پلید وی قرار گرفتند.

پیوستند.(1) به طور کلی، می توان گفت قاریان بصره از مکتب خلیفه دوم تأثیر پذیرفته بودند و قاریان شام بیشتر تحت تأثیر معاویه قرار داشتند. ابن مسعود بر قاریان کوفه نیز تأثیر گذارده بود. قاریان بصره و قبایلی چون بنی تمیم، بیشتر بر اخلاق بادیه نشینی خویش باقی ماندند و در مقایسه با دیگر قاریان، از فرهنگ و آموزه های اسلام، کمتر تأثیر پذیرفتند.

عبداللّه بن عامر بن کریز

41 - 45 ه- .ق

حارث بن عبداللّه ازدی

45 ه- .ق (4 ماه)

زیاد بن ابیه

45 - 53 ه- .ق

سمرة بن جندب

53 - 54 ه- .ق (6 - 18ماه)

عبداللّه بن عمرو بن غیلان

54 ه- .ق (6 ماه)

عبیداللّه بن زیاد

55 - 63 ه- .ق

اندک اندک کوفه و مصر از ستم کارگزاران عثمان به ستوه آمدند و بر ضد او قیام کردند. در بیرون از مدینه، انقلاب بیشتر به وسیله رجال شیعه مانند مالک اشتر در کوفه و محمّد بن ابی حذیفه و محمّد بن ابی بکر در مصر هدایت می شد. در این موقعیت، بصریان در رفاه حاصل از فتوحات به سر می بردند. ازاین رو، تنها حکیم بن جبله عبدی و شمار محدودی از بصریان در قیام حضور داشتند.(1) طلحه(2) برای همراهی مردم مناطق دیگر، به ویژه بصره، نامه های بسیاری به مردم آن منطقه نوشت،(3) ولی شمار پاسخ دهندگان چشم گیر نبود.

به نظر می رسد دو عامل مهم از مشارکت گسترده مردم بصره در این قیام جلوگیری کرد:

1. ادامه فتوحات بصره تا واپسین روزهای خلافت عثمان، به گونه ای که ابن عامر هنگام محاصره عثمان، در کرمان بود.(4)

2. علمای بصره که مردم را از پیوستن به قیام بازمی داشتند.

در همین روزها، نامه یاری جویی عثمان به بصره رسید. عبداللّه بن عامر، مردم را گرد آورد و نامه را خواند. برخی از خطبای بصره مانند مجاشع بن مسعود سلمی (پیشوای قبیله قیس در بصره) و قیس بن هیثم، مردم را به یاری عثمان تشویق کردند. گروهی از مردم نیز به فرماندهی مجاشع بن

ص: 290

مسعود روانه مدینه شدند، ولی در ربذه خبر کشته شدن عثمان را دریافت کردند.(1)

مردم بصره در آستانه کشته شدن عثمان به چهار گروه تقسیم می شدند:

1. اکثریت قاعدین؛

2. شیعیانِ مخالف عثمان؛

3. هم فکران طلحه (مخالف عثمان)؛

4. طرفداران عثمان، به ویژه قبیله قیس.

پس از کشته شدن عثمان و به خلافت رسیدن امام علی(ع)، عثمان بن حنیف انصاری از سوی حضرت علی(ع)، والی بصره شد. او بدون مقاومت مردم وارد شهر شد و عبداللّه بن عامر با دارایی های بسیار، به سوی مکه، مرکز تجمع عایشه و بیعت شکنان گریخت.(2) او به اصحاب جمل نیز پیشنهاد داد به بصره بشتابند. طلحه و زبیر زبان به نکوهش وی گشودند و گفتند: اگر بصره آماده است، چرا آنجا را ترک کردی؟ در آن سرزمین می ماندی تا ما با اطمینان از بصره و شام، کوفه را فتح کنیم و همه راه ها را بر علی ببندیم.(3)

مخالفان خلیفه جدید حکایت می کرد. این مخالفان برای بصریان شناخته شده بودند؛ به ویژه عایشه، طلحه و عبداللّه بن عامر، والی سابق شهر. میزان نفوذ طلحه در بصره چنان بود که در جریان قتل عثمان توانست با نامه نگاری، گروهی از مردم بصره را به مدینه بکشاند. او در عراق، املاک بزرگ و گسترده و درآمدهای کلان داشت، به گونه ای که حسن بصری می گوید: طلحه زمینی را به هفتصد هزار درهم یا دینار فروخت.

گرد آمدن تدریجی اصحاب جمل در مکه و فراهم شدن بودجه کافی برای جنگ با حضرت علی(ع)،(1) ناکثین را به اندیشه فراهم آوردن سپاه انداخت. در این موقعیت، بصره به دلیل تهی بودن از هرگونه گرایش اعتقادی، نداشتن شخصیت سیاسی یا اجتماعی مقتدر، بیت المال آکنده از زر و سیم و علاقه عبداللّه بن عامر و طلحه به آن، از دیگر شهرها جذّاب تر بود.(2)

بر این اساس، حدود هفتصد نفر از مکه ره سپار بصره شدند.(3) شمار این افراد در طول راه، به ویژه در منطقه عراق، به سه هزار تن رسید.(4) سرانجام اصحاب جمل به بصره نزدیک شدند و بیرون شهر اردو زدند. عثمان بن حنیف با فرستادن ابوالاسود دئلی و عمران بن حصین (فقیه بصری) کوشید با آنان مذاکره کند و از اهدافشان آگاه شود، ولی آنها در یک کودتای شبانه، شهر را تصرف کردند.(5)

ص: 292

حکیم بن جبله عبدی که به کمک صدها تن از قبیله عبدالقیس (ربیعه) از بصره دفاع می کرد، شکست خورد و به همراه بسیاری از یارانش به شهادت رسید.(1) نگهبانان بیت المال نیز که سیابجه ای بودند، همگی کشته شدند.(2) بدین ترتیب، شهر سقوط کرد و بیت المال میان ناکثین تقسیم شد.(3) آنان گروهی از مردم بصره را به بهانه مشارکت در کشتن عثمان، قتل عام کردند.(4) در این موقعیت، برخی از علما و رجال سیاسی بصره خود را کنار کشیدند و کار اصحاب جمل را دشوار ساختند. سران جمل، به ویژه عایشه، رهبران شهر را تطمیع کردند و در پی آنها، بیشتر قبایل را با خود همراه ساختند.

بنابراین، جز مردم قبیله ربیعه که شیعه بودند و تیره بنی سعد از قبیله بزرگ تمیم که همراه بزرگ خود، احنف بن قیس به قاعدین پیوستند، دیگر قبایل بصره به صورت گسترده با عایشه همراهی کردند. در این میان، نقش کلیدی بزرگان شهر را نباید از یاد برد. بعدها احنف بن قیس، عاملان جذب برخی از قبایل بصره را چنین معرفی کرد:

1. ابن یثربی که قبیله سعد بن خَرَشه از شاخه های تمیم را جذب کرد.

2. لحیان که قبیله بنی حنظله را جذب کرد.

3. زُفَر و مطر که قبیله بنی عدی را جذب کردند.

4. عاصم بن دلف که بنی عمر بن تمیم را جذب کرد.(5)

ص: 293

نام های قبایل بصری پیوسته به لشکر عایشه نیز چنین است:

1. غنی و باهله که پیشینه دشمنی آشکار با حضرت علی(ع) داشتند.

2. سلیم و عامر از بنی قیس؛

3. حنظله؛

4. بنی عمرو بن تمیم؛

5. بنی ضبه از بنی تمیم؛

6. بنی رباب از بنی تمیم؛

7. بنی عدی؛

8. ازد.(1)

شمار لشکر عایشه هنگام ورود به بصره، سه هزار تن بود، ولی هنگام نبرد بسیار افزایش یافت. لشکر حضرت علی(ع) را ده تا بیست هزار نفر گفته اند که تنها حدود سه هزار بصری (از قبایل ربیعه بکر بن وائل) در آن حضور داشتند.(2) احنف بن قیس و عمر بن جاوان با شش هزار تن به قاعدان پیوستند و قعود احنف به قعود بنی سعد انجامید.(3) عمران بن حصین نیز از قاعدان بود و مردم را از پیوستن به درگیری بازمی داشت.(4)

بنی عدی، هفتاد قاری در رکاب عایشه کشته شدند.(1) از قبیله بنی عقیل نیز هفتاد قاری نابود شدند.(2) به سبب پیوستن برخی از علمای بصره به قاعدان، بسیاری از قاریان بصره به هیچ یک از دو طرف نپیوستند؛ به ویژه کناره گیری احنف بن قیس، از رجال نامی قبیله بنی تمیم، به کنار نشستن بسیاری از قاریان این قبیله انجامید.(3)

فروپاشی اعتقادی مردم و فریب خوردن آنان از عنوان «ام المؤمنین» چنان گسترده بود که بسیاری، با آگاهی از نادرستی شعارهای اهل جمل، تن به مرگ می دادند. حضرت علی(ع) پیک های گوناگونی به سوی آنان فرستاد، ولی نتیجه ای دربرنداشت. سرانجام به سبب گستردگی حضور قاریان در لشکر عایشه و اهمیت آنان و تقدّس قرآن نزد مردم بصره، حضرت علی(ع) جوانی از بنی عبدالقیس را قرآن در دست بدون سلاح به سمت لشکر دشمن فرستاد تا از جنگ جلوگیری کند، ولی یاران عایشه به این جوان تاختند و نخستین شهید جنگ جمل بر خاک غلتید.(4)

سرانجام جنگ جمل آغاز شد. این جنگ در کمتر از یک روز به پایان رسید، ولی کشتگان بسیاری بر جای نهاد؛ 2552 هزار نفر از قبیله ازد، هشتصد تن از بنی بکر بن وائل، هفتصد نفر از بنی تمیم و پانصد تن از بنی

ص: 295

ضبه. مجموع کشتگان اصحاب جمل و مردم بصره را پانزده تا بیست هزار تن نگاشته اند.(1)

پس از پایان جنگ، حضرت علی(ع) وارد بصره شد. بیعت شکنی گسترده بصریان و کشتگان بسیار آنها سبب شد همسران، مادران و دختران برخی کشتگان، هنگام ورود به شهر، به حضرت اهانت روا دارند. این رویدادها سبب بی میلی امام به بصره و بصریان شد. آن حضرت پس از ورود به شهر، در نخستین سخنرانی خود در مسجد، از بصریان چنین یاد کرد:

سپاه زن و پیرو حیوان که اخلاقشان پست، پیمانشان ناپایدار، آب شهرشان، تلخ و شور و سرزمینشان به آب نزدیک، ولی از آسمان دور است.

آن حضرت هنگام خروج از بصره فرمود:

شکر خدای را که مرا از شهری که خاکش از همه جا بدتر و از همه جا به ویرانی، نزدیک تر و از آسمان دورتر است، بیرون آورد.(2)

جنگ جمل به پایان رسید و شهر بصره به محدوده خلافت حضرت علی(ع) بازگشت، ولی گستردگی و عمق این رویداد، به ویژه کشتگان آن، چنان در تاریخ شهر بی سابقه و تأثیرگذار بود که بصره، شهر عثمانیه یا پاره ای از شام در عراق نامیده شد.(3) بعدها از ابولبید پرسیدند: آیا علی(ع) را دوست داری؟ گفت: چگونه کسی را دوست داشته باشم که میان یک طلوع تا غروب خورشید، 2500 تن از بستگانم را کشت.2

ص: 296

در این موقعیت، سخنان شخصیت های شیعی خوش نام شهر مانند احنف بن قیس (پیشوای تمیم، بنی ضبّه و رباب)، خالد بن معمر سدوسی (از بزرگان بنی بکر بن وائل) و عمرو بن مرحوم عبدی (از بزرگان عبدالقیس)، مردم را به صفین کشاند و سپاه بصره به فرماندهی ابن عباس به سوی کوفه حرکت کرد.(1) افزون بر قبایل یادشده، قبیله های لهازم، قیس، ذهل و حنظله(2) نیز در صفین حضور داشتند. با توجه به همه آنچه گذشت، حضور مردم بصره در جنگ صفین در مسایل زیر ریشه دارد:

1. همراهی بزرگان شهر با حضرت علی(ع)، به ویژه جاریة بن قدامه و احنف بن قیس؛

2. گناه خواندن کردار پیشین مردم و سرزنش آنها از سوی بزرگان و تشویق آنان به جبران گناه؛

3. آشکار بودن حق و باطل در این جنگ و تردیدناپذیر بودن انحراف معاویه؛

4. حضور قاریان بصره، به ویژه قاریان قاعدین بنی تمیم در جنگ.

فرمانده قاریان بصره در صفین، مسعود بن فدکی تمیمی بود(3) که در جریان حکمیت، رهبر خوارج شد. مردم قبیله های ربیعه و بنی سعد از یاران مخلص حضرت علی(ع) بودند و بسیار فداکاری کردند،(4) ولی دیگر قبایل تنها برای همراهی با خلیفه مسلمانان در نبرد حضور یافتند و حقانیت امام را به طور کامل باور نداشتند.

ص: 298

با طولانی شدن جنگ و پدید آمدن نیرنگ شامیان (بر نیزه شدن قرآن ها)، قاریان نخستین کسانی بودند که فریب خوردند و از نبرد دست کشیدند. بصریان که بدون باور کامل به امام(ع)، در جنگ شرکت کرده بودند، از نبرد دست کشیدند و فرقه خوارج را شکل دادند. بسیاری از خوارج از قبیله های بنی بکر بن وائل و بنی تمیم(1) (اهل بصره) بودند و بیشتر رهبرانشان در شمار قاریان بصره جای داشتند، مانند مسعود بن فدکی تمیمی(2) که به همراه اشعث، نخستین ندای حکمیت را سر داد یا حرقوص بن زهیر تمیمی (ذوالثدیه) و زید بن حصین طایی.(3)

با حرکت خوارج کوفه به سوی نهروان، پانصد تن از خوارج بصره نیز به آن سو حرکت کردند و در طول مسیر به قتل و غارت مردم پرداختند.(4) آنان عبداللّه بن خباب و همسرش را شهید کردند.(5) خوارج در آغاز، بیشتر در کوفه می زیستند؛ زیرا بیشتر سپاه عراق (کوفه و بصره) در صفین و کوفه اقامت داشتند، ولی با سرکوبی خوارج در کوفه، آنان به بصره و اطراف آن کوچ کردند. شورش های خوارج در سال های 42، 43، 50 و 58 ه- .ق، نشان دهنده روند رو به رشد قیام ها و فعالیت های آنان در بصره است.(6)

بصره در پایان دوران خلافت امام علی(ع) بیش از پیش از آن حضرت دور شد؛ زیرا پس از جنگ صفین، شمار چشمگیری از مردم قبیله ربیعه که

ص: 299

احتمال روی دادن جنگ های دیگری را می دادند، به کوفه کوچیدند و برخی از قبایل شیعی بصره نیز اندک اندک به بی طرفی روی آوردند،9 مانند بنی عبدالقیس که در جنگ سال چهل هجری شرکت نکرد. البته این سخن به معنای از دست رفتن بصره نیست؛ زیرا ابن عباس با حدود هفت هزار تن به یاری حضرت علی(ع) شتافت.(1) مردم شهر نیز در برابر شورش قبیله بنی ناجیه - یکی از قبیله های بصره که در جریان جنگ صفین به کوفه کوچیده بود - ایستادند و از ورود آنان به شهر جلوگیری کردند.(2)

در روزهای پایانی زندگی امیرالمؤمنین علی(ع)، وضعیت شهر به گونه فزاینده ای به سوی انحطاط پیش می رفت؛ زیرا ابن عباس نیز شهر را ترک کرده بود.(3) در این هنگام، فتنه عبداللّه بن حضرمی رخ داد.

عباس، دارالاماره را ترک کند و برای حفظ جانش به قبیله ازد پناهنده شود. نقطه ضعف بزرگ ابن حضرمی [و معاویه]، تکیه بیش از اندازه بر قبیله تمیم و بی توجهی به قبیله ازد بود. ازدیان که در نبرد جمل کشته هایشان از دیگران بیشتر بود، از بی مهری ابن حضرمی رنجیدند و به او پشت کردند. آنها به سبب تعصب قبیله ای، به زیاد بن ابیه پناه دادند و ابن حضرمی را ناکام ساختند.(1) در جریان این کشمکش ها، حضرت علی(ع)، جاریة بن قدامه را که اهل بصره و تمیمی بود، به آنجا فرستاد. جاریه نزد ازدیان شتافت و به یاری آنان در زنده ساختن حکومت علوی گام برداشت. اطرافیان تمیمی ابن حضرمی نیز از پیرامونش پراکنده شدند و او و گروهی از یارانش به هلاکت رسیدند.(2) بدین ترتیب، بصره دیگر بار به آرامش دست یافت.

با رسیدن خبر خلافت معاویه، زیاد بصره را ترک کرد و در قلعه ای در فارس بست نشست. ابان فرصت را غنیمت شمرد و زمام امور بصره را در دست گرفت. با رسیدن والی موقت شهر، بسر بن ابی ارطاة، مردم از اطراف ابان پراکنده شدند و شورش او به شکست انجامید.

ابوسفیان خوانده شدن زیاد از سوی معاویه نیز سبب رنجش خاطر معاویه و زیاد و برکناری ابن عامر شده باشد.(1)

از معاویه کناره گرفت. سرانجام پادرمیانی های گسترده مغیره و برادرش، ابوبکره، او را به دربار معاویه کشاند.(1)

معاویه با حل مشکل نسب زیاد، او را فرزند ابوسفیان و برادر خود خواند و به خدمت گرفت.(2) زیاد، پس از این رخداد، مدتی ساکن کوفه بود. آمدوشد او به قصر مغیره، به ویژه به اندرونی قصر، نشان دهنده ارتباط نزدیک وی با مغیره است. همسر جوان مغیره به فرمان شوهرش، نزد زیاد پوشش اسلامی نداشت. پس از مرگ مغیره نیز زیاد با او ازدواج کرد و فیلی را که یادگار دوران فتوحات بود، خرید تا همسرش با تماشای آن سرگرم شود.

زیاد مدتی پس از برکناری ابن عامر، والی بصره شد. در آن هنگام، بصره از نظر اجتماعی و اخلاقی، به انحطاط گراییده بود. زیاد، سالیان دراز در بصره زندگی کرده بود و همه قبیله ها و گروه ها را می شناخت. ازاین رو، برای حکومت بر این شهر، بهترین گزینه بود. او پانصد تن از شیوخ بصره را به خدمت گرفت تا همیشه با وی هم صحبت باشند. همچنین برخی از یاران پیامبر را در کارهای گوناگون به خدمت گرفت.(3) بدین ترتیب، قضاوت بصره به عمران بن حصین خزاعی سپرده شد، حکم بن عمرو غفاری ولایت خراسان را یافت و سمرة بن جندب، انس بن مالک و عبدالرحمان بن سمره به خدمت در آمدند. پس از کناره گیری عمران بن

ص: 304

حصین نیز به ترتیب عبداللّه بن فضاله لیثی، برادرش، عاصم بن فضاله و زرارة بن اوفی حرشی (برادر همسر زیاد) قاضی بصره شدند.

زیاد بن ابیه به تقویت نیروی انتظامی شهر پرداخت و شمار آنان را به چهار هزار تن رساند. وی ریاست آنان را به عبداللّه بن حصین سپرد و به او فرمان داد شب ها پس از نماز عشا و گذشتن زمانی به اندازه تلاوت سوره بقره، در شهر گشت زند و هرکس را دید، بی درنگ بکشد.(1) بدین ترتیب، بساط ناامنی های اجتماعی و فسادهای آشکار اخلاقی به سرعت جمع شد.

زیاد بن ابیه به گسترش ساختمان مسجد بصره پرداخت. او مسجد و دارالاماره را با گچ و آجر ساخت و برای ساختن بنای مسجد، از سنگ و سقف آن، از ساج استفاده کرد. دارالاماره را نیز از پایین مسجد به سوی قبله جابه جا کرد و کف مسجد را با سنگریزه پوشاند.(2) زیاد بن ابیه سهم کارمندانش را هزار درهم و سهم ماهانه خود را 25 هزار درهم قرار داد.(3) او بزرگان و صحابه مشهور را به سوی خود کشاند و برای آنان سهمیه ویژه ای از بیت المال در نظر گرفت.

زیاد پس از استقرار امنیت در شهر، به اجرای برنامه های سیاسی - اجتماعی پرداخت. او به یاری سربازانش که همیشه پانصد تن از آنان در مسجد آماده بودند،(4) بر گروه های فکری مخالف معاویه چنان سخت گرفت

ص: 305

که خوارج(1) و شیعیان در تنگنا قرار گرفتند. زیاد نیمی از سال را در کوفه می گذراند و سمرة بن جندب را در بصره جانشین خود می ساخت. تاریخ نگاران قتل عام های فراوانی را به سمرة بن جندب نسبت داده اند.(2)

جمعیت بصره 200 هزار و شمار جنگجویانش 80 هزار نفر بود؛ یعنی 40 درصد ساکنان بصره جنگجو به شمار می رفتند. جمعیت کوفه را نیز در آن زمان 140 هزار و شمار جنگجویان را 80 هزار نفر نگاشته اند؛ یعنی 57 درصد جمعیت کوفه، سرباز بود. زیاد فتوحات را زنده ساخت و ربیع بن زیاد را با 25 هزار سرباز به سوی خراسان فرستاد.(3)

در دوران خلافت معاویه، قبایل شیعی از عراق به نواحی جزیره (موصل و اطراف آن) کوچ داده شدند. کوچ قبیله های بنی بکر بن وائل و بنی ربیعه چنان گسترده بود که پس از مدتی، محل جدید اقامت آنها دیار بکر(1) و دیار ربیعه نامیده شد.(2) رهاورد مهاجرت قبایل شیعی عراق، تشکیل دولت شیعی همدانیان در موصل و حلب در دوران خلافت بنی عباس و پذیرش تشیع از سوی قبایل ترک و ترکمن این منطقه است.

هزار جنگجوی قبیله اش از لشکر عایشه شد. احنف در ماجرای حکمیت از نامزدهای حضرت علی(ع) بود و در دوران خلافت معاویه با وی روابط خوبی داشت. او بارها به دربار معاویه سفر کرد و در آنجا به ستایش حضرت علی(ع) پرداخت.

امام حسین(ع) هنگام قیام، در نامه به بزرگان بصره از وی نیز یاد کرد، ولی او به نامه حضرت پاسخ نداد. هنگامی که دلیل این کار او را پرسیدند، گفت: ما آل ابی الحسن را تجربه کردیم و می دانیم از این ویژگی ها بی بهره اند؛ نه سیاست حکومت داری با روش های معمول حاکمان را می شناسند، نه جمع مال را و نه حیله گری را به هنگام جنگ. او بعدها با مصعب بن زبیر روابط نیکویی برقرار کرد.(1)

اصحاب جمل به شهادت رسیدند. در این جنگ، قبیله ربیعه به یاری حضرت علی(ع) شتافتند، ولی قبیله بنی سعد به پیروی از احنف بن قیس کناره گیری کردند و از شرکت در جنگ سر باز زدند. هنگام شروع جنگ های صفین و نهروان، بسیاری از جنگجویان و شخصیت های برجسته شیعی بصره در کوفه می زیستند. همین موضوع به سستی جایگاه شیعه در بصره و فتنه علاء بن حضرمی انجامید که با درایت جاریة بن قدامه و همکاری قبیله ازد ناکام ماند.

آغاز حکومت امویان با کناره گیری قبیله بنی عبدالقیس و شخصیتی چون احنف بن قیس همراه بود. در آغاز حکومت معاویه، شیعیان بصره به سبب رعایت شئون بیعت، بر ضد امویان فعالیت نمی کردند و حتی برای سرکوبی خوارج با آنان همراه شدند.

امارت زیاد بر بصره، نقطه آغاز گرفتاری های شیعیان بصری بود؛ زیرا به دستور معاویه، عبداللّه بن هاشم بن مرقال از شیعیان اموی تبار دستگیر و به شام فرستاده شد و مسلم بن زیمر و عبداللّه بن نجی(1) شهید شدند. بسیاری از شیعیان نیز با آزار سمرة بن جندب روبه رو شدند(2) شمار فراوانی از شخصیت های شیعی، مانند احنف بن قیس، منذر بن جارود و شریک بن اعور به همکاری با ابن زیاد روی آوردند. بنابراین، شیعه به شدت ضعیف شد، ولی در نسل ها و شخصیت های جدید، به زندگی خود ادامه داد.(3)

ص: 310

در چنین موقعیتی، قیام امام حسین(ع) روی داد. بر خلاف کوفیان که با نامه های فراوان، امام را دعوت کردند، آن حضرت هیچ نامه ای از بصره دریافت نکرد. امام حسین(ع) از مکه، نامه ای به بزرگان بصره نظیر احنف بن قیس، منذر بن جارود، مسعود بن عمرو، قیس بن هیثم و عمر بن عبیداللّه بن معمّر(1) نوشت و غلامش، سلیمان بن رزین آن را به بصره برد. متن نامه چنین است:

به درستی که خدای متعال، پیامبر اسلام را از میان مردم برگزید و او را به تاج نبوت تکریم فرمود و به رسالت اختیار کرد. او زمانی دعوت حق را لبیک گفت و به دیار ابدیت شتافت که وظیفه خود، ابلاغ رسالت الهی و هدایت جامعه را انجام داده بود و ما اهل بیت پیامبر و جانشینان و وارثان اوییم و با این که سزاوارترین مردم برای خلافت و امامت بودیم، این حق را از ما گرفتند، ولی ما سکوت کردیم؛ زیرا اختلاف را دوست نداشتیم و صلاح امت اسلامی را در سکوت می دیدیم. اینک که سنّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به دست فراموشی سپرده شده و بدعت ها یکی پس از دیگری ظاهر شده است، من فرستاده خود را همراه این برنامه به سوی شما می فرستم و شما را به کتاب خدا و سنّت رسول اکرم صلی الله علیه و آله دعوت می کنم. اگر به دعوت من لبیک بگویید، شما را به راه سعادت رهنمون خواهم کرد.(2)

منذر بن جارود، نامه رسان را به ابن زیاد تحویل داد. احنف بن قیس در نامه ای به امام حسین(ع) چنین نوشت: شکیبایی پیشه کن که وعده خداوند حق است و خود را به دست کسانی که ایمان ندارند، خوار و خفیف مکن.(3)

یزید بن مسعود، قبایل بنی تمیم، بنی حنظله و بنی سعد را گرد آورد و از جایگاه خود در میان آنان و اوضاع جاری جهان اسلام سخن گفت. او

ص: 311

کناره گیری آنان در جنگ جمل را یادآور شد و از ایشان خواست امام حسین(ع) را یاری کنند. بنی حنظله و بنی عامر اعلام آمادگی کردند، ولی بنی سعد که به ظاهر پیشینه ای بهتر داشتند، فرصت خواستند تا بیندیشند. درنگ یزید بن مسعود در آماده کردن یارانش سبب شد که آنان از پیوستن به سپاه امام حسین(ع) بازمانند. داستان یزید بن مسعود و قبایل همراهش در منابع شیعی آمده است، ولی با توجه به اوضاع خطرناک بصره، جای تأمل بسیار دارد؛ به ویژه سکوت بنی سعد در برابر اعلام همکاری بنی حنظله بسیار عجیب می نماید.

با توجه به آن چه درباره شخصیت ها و قبایل شیعه بصری در آستانه قیام سیدالشهداء(ع) بیان شد، می توان دریافت به چه دلیل، یزید بن ثبیط عبدی، مهم ترین شهید بصره در کربلا است. او از قبیله بنی عبدالقیس به شمار می رفت و در پی رفت وآمد به خانه ماریه، اخبار قیام امام حسین(ع) را شنیده بود. یزید بی آن که منتظر قبایل و شخصیت های بصره شود، همراه دو تن از پسرانش ره سپار مکه شد. او پیش از حرکت، در خانه ماریه، تصمیم خود را با دیگران در میان گذاشت. شیعیان از مأموران ابن زیاد که همه جا حتی در بیابان های مسیر پراکنده بودند، سخن گفتند و دلیل نیامدن خود را ترس از ایشان عنوان کردند. او نیز همراه با دو پسرش به سپاه امام حسین(ع) پیوست و سرانجام در کربلا به شهادت رسید. بر اساس منابع معتبر، نام شهدای بصره در کربلا چنین است:

1. یزید بن ثبیط بصری؛

2. عبداللّه بن یزید بن ثبیط؛

ص: 312

3. عبیداللّه بن یزید بن ثبیط؛

4. سیف بن مالک عبدی.

شمار شهیدان بصره در کربلا، در برابر شهیدان کوفی، بسیار اندک است. این واقعیت از محدودیت و وضعیت اسف بار شیعیان شهر در این زمان پرده برمی دارد. در جریان قیام امام حسین(ع)، بصره در انفعال و بی اعتنایی عمومی به سر می برد. ابن زیاد نیز درباره این شهرچندان نگران نبود. بدین سبب، پس از ماجرای کربلا، از کوفه به بصره رفت. بصره پس از مرگ یزید نیز آرام بود؛ زیرا مرکز اصلی عثمانیان شمرده می شد. فعالیت های پراکنده خوارج، تنها خیزش های سیاسی بصره در آن عصر به شمار می آید. فضای عثمانی گرایی این شهر سبب شد تا ابن زبیر بصره را پایگاه خود در عراق قرار دهد.

ص: 313

آن در نیمه دوم عصر اموی سودمند است. شامات در آغاز چهار استان داشت: دمشق، حمص، اردن و فلسطین، ولی پس از مدتی به پنج استان تقسیم شد.

در جنگ صفین نیز معاویه را همراهی کردند، مانندِ گروه هایی از قبیله حمیر(1) که بیشتر پیرامون شهر حمص به سر می بردند، قبایل ازد و بجیله شام،(2) خثعم،(3) هوازن، غطفان و سلیم.(4)

پس از پایان فتوحات و برقراری آرامش در شامات، ترکیب جمعیتی این منطقه به تدریج شکلی ثابت یافت؛ زیرا از سویی، معاویه که والی مطلق شام شده بود، برای پی ریزی جامعه ای متناسب با برنامه های خویش، به کنترل ورودی های جمعیتی پرداخت و از سوی دیگر، با وجود امپراتوری روم، دیگر زمینه ای برای پایداری فتوحات و مهاجرت های گسترده وجود نداشت.(5)